Leadership Resources (Shaphang Ka Jingkren Paidbah)

H.H.Mohrmen
1. Kaei shisha kata ka jingkren paidbah ne kata kaba ngi khot ka Public Speaking ne ka Speech?
U A.G. Mears ha ka kot jong u kaba u thoh beit tang shaphang ka jingkren paidbah, ula batai ia ka jingmut jong ka jingkren paidbah tang ha ka shi synten. U ong “Speech is a method of translating thoughts into words.” Ka Jingkren ka dei kata ka jinglah ban pynkylla ne pynwan dur ia ki jingmut jingpyrkhat sha ki kyntien.” U batai pynshai ia kane ka jingmut jong u da kaba shim nuksa ia ka shlem ding kaba rhem. U ong “ Mutdur ia ka shlem ding nar kaba heh bha bad kaba ka ding hapoh jong ka, ka rhem bha. Lada yn shu set-op ia kata ka ding hapoh kata ka shlem nar khlem pyndonkam ia ka, kata ka ding kaba rhem kan shu kylla dpei bad iap ei khlem lah ban pynmyntoi iano iano ruh. Hynrei ia kata ka juh ka ding kaba rhem lada yn pyndonkam ia ka, ka lah ban ai ka jingshit ka jingshai bad kiwei pat ki jingmyntoi.” U ong “… kumjuh ruh ka ia syriem ha kaba ia dei bad ka jingmut jingpyrkhat jong u briew. Ki bynta ne ki syrtap ba rit hapoh ka jabieng jong uwei pa uwei u briew ki thnam bad ki dap da ki jingmut jingpyrkhat bad lada ym lah ban pyndonkam bha ia ki kin wanrah ia ka jingkulmar ha ka jingmut jingpyrkhat bad kin shu long lehnoh ei…”
U Dr. Kaitholi pat ha ka kot jong u, ula ong ba ka “Ka jingthmu jong ka jingkren ka long ban iasam ia kita ki jingmut bad ban ai jingtip ia kiwei pat ia kita ki jingmut jingpyrkhat kiba don hapoh ka jabieng jong u nongkren.”
Namar kata ka jingkren hi lada ka dei ka jingkren paidbah ne ka jingiakren hapdeng arngut, ka dei ka jingpyrshang ban sei ne pynmih madan ia kito ki jingmut jingpyrkhat kiba don bad thnam hapoh ka jingmut jong uwei pa uwei u briew.
Haba u batai shuh shuh halor ka phang kaba ia dei bad ka jingkren paidbah, u Mears u ong ba ka jingkren paidbah ka dei kata ka jingstad jong ka jingmut jingpyrkhat kaba iasnohlang ne iadei lang bad ka rukom kumno ban ai ne ban buh ia ka ha ka rukom kaba dei. Nangta u ong shuh shuh ba “ jingthmu jong ka jingkren paidbah ka long ban pynwandur ne ban pynkylla da kaba pynshongnia bha ia kita ki jingsngewthuh ba jar jar ba shisha kiba don hapoh la ka mynsiem sha ka jingkren kaba hok.” U ong ruh ba “Dei tang u riewbieit uba kren haba um don ei ei ban iathuh.” Namar kata ka jingkren ka dei ban sdang nala ka mynsiem hi ka tynrai jong ka ka dei na ka dohnud ba jylliew jong uwei pa uwei u nongkren. “Baroh ki nongkren kiba khraw ki dei ki briew kiba twad bad shim jingmut nala ka jingstad ne jingshemphang la jong bad na ki jingstad bad jingshemphang jong kiwei pat. Kaba sah pat ka long ban pynkylla ia kine sha ka jingkren kaba lah ban ai jingstad ne jingshemphang kham bha ia ki nongsngap.
Uwei pat u Riewstad uba kyrteng u Richard Benny, ha ka kot jong u kaba ula thoh shaphang ka ka rukom kren paidbah, u ong kumne: “ …Kano kano ka jingkren paidbah, u lane ka nongkren ki don tang artylli ki kam ba kin leh, kaba nyngkong ka long ban pynka-it ne pynbyrngia bad kaba ar pat ka dei ban tyrwa die.” Kaba bun hi ka jingkren paidbah ka dei ka jingtyrwa die! Haoid ka jingtyrwa die iala ki jong ki jingmut ha ki nongsngap. Lada ngan kylli ia phi kaei ka kam jong u Sales Peson ne u nongtyrwa die ? Ka jubab ka long ba u nongtyrwa die u dei uta u briew uba iarap ia ki nongthied ban kin ai ia ka rai jong ki kano ban thied. Haba u wan ban tyrwa, u da ai ia ki nia ki jong u da kaba pyrshang ban pynshong nongrim ia kata ka nia jong u khnang ba un lah ban pynngeit ia phi ia kaba u kwah ba phin ngeit.
Namar kata ha kane kawei pat ka rukom pyrkhat, ka jingkren ka dei ka jingpyrshang ban tyrwa ha ki nongsngap ia kata kaei kaei kaba phi don ban ai ha ki nongsngap. Kumta khnang ba ki nongsngap kin pdiang ia kata ka jingong ka jong phi, phi donkam ban pynshongnia bin pa bin bad da kaba ai ia ki nia kiba don nongrim ba ki nongsngap kin pdiang ia ka jingmut jong phi.
Kaei ka Jingkren kaba bha?
2. Kaei kaba pynlong ia ka jingkren ba kan long kaba bha ne kaba bang?
Lada yn bishar bniah ia kano kano ka Jingkren paidbah kaba khraw ngin shem ba kumba 50% na shispah ka dei halor ka phang kaba la buh ban kren (subject matter) 20% ka dei ka rukom kumno ba phin sdang ne ialam ia ka jingmut jong ki nongsngap. Ka rukom kumno ba phi sdang ia kata ka jingkren jong phi bad kumno phin pynkut ia ka. Ka jingpnah ne jingstad ban kren ban buh ia kata ka phang ruh ka long kumba 20% (Presentation) Namar kata halor kane ka nongrim tang 10% kaba sah ka dei bad kata ka main longbriew man briew jong phi (personality).
Ka jingkren hi lah ban ong ba ka don lai bynta, ka rukom sdang ne ka jingsdang, ki jingshisha halor ka phang bad ka jingpynkut ne ka rukom pynkut. Ka jingsdang ka shong eh haduh katno ba phi lah ban ktik, ban khring ne ban pynkhih ia ka jingmut jong ki nongsngap. Ia kane phi dei ban lah ban leh kloi kloi, phim dei ban shim por than tang ha kane ka bynta. Phi dei ban long uba stad bha ban pynkhun ia ki jingmut jingpyrkhat jong ki. Ki don bun ki jingkren kiba don jingmut bad kiba bang ki pulom noh namar ba ka jingsdang ne ka rukom sdang ka long kaba btai ka bym sngewtynnad. Kumta naduh ka por bala sdang hi ia ka; la sdang ia ka da ka jingkhohnioh. U Nongkren u dei ban ioh ia kata ka jingpynleit jingmut jong ki nongsngap bad lada ula duh noh ia ka jingsngap ne ka jingpynleit jingmut jong ki nongsngap ha shiteng jong ka jingkren jong u, ka long kaba eh pat ba kin dang pynleit jingmut ia ka jingkren jong u. Namar kata ka bynta kaba bud ne ka bynta pdeng jong ka jingkren ka shong eh ha ka jinglah jong u nongkren ban lamkhmat naduh ka jingsdang hi.
Baroh kawei ka jingkren ka shong ruh ha ka jingnang ban jied bad ban buh ia ki kyntien kiba kit jingmut khang ba yn lah ban kren da kaba shai ia kita ki jingmut. U Samuel Johnson u ong “Ki kyntien ki dei jainkup jong ka jingmut jingpyrkhat.” Em. kam long satia ka kam kaba suk ban buh da ki kyntien shongsbai khnang ban ioh ia ka jingkren kaba kit jingmut, namar kata ka dawa ia ka jingtrei shitom ban pynlut por ban wad bad buh da ki kyntien kiba kit jingmut bad kiba batai shai ia kata ka jingmut kaba u nongkren u kwah ban ai. Namar bunsien hi ka jingkren khlem pyrkhat ia ki kyntien kiba ngi khlei ka pynsniew pynban ha ka jaka ba kan pynbha.
Ha kaba ia dei bad ka jingpynkut pat, kane bynta ruh ka long kaba donkam bha. U nongkren um dei ban shu sngewhun ba ula lah ban pynkut ia ka jingkren bad ba ula laitluid ban shongnoh ha ka jaka kaba la buh ia u ban shong. Ka jingpynkut ka dei kaba donkam bha ka dei ban long ka jingpynmaw ia ki point kiba kongsan kiba la kren ha shwa. Hynrei kam dei pat ban long ka jingban biang ia ka juh shi kajuh (repeatation) namar kane ruh kan pynbtai ia ki nongsngap. Ka dei ban long khamtam kaba la kren da ka jing-rah mynsiem khang ba kan lah ban ai jingshai khambha ia ki nongsngap halor ka phang kaba la kren. Ha kaba pynkut ia ka jingkren ka main jong u nongkren ka dei ban long kum ka jingshai kaba ioh jingshai kaba phyrnai na ki artylli ki sharak jong ka jingim jong u bad kita ki sharak ki dei ka jinglonghok bad ka jingstad bad jingshemphang jong u.
Ka jingkren kam dei ban long tang ka jingkren pynroh, kren heh ne iaroh arsap; ka rymmiang shyntur kam dei ban shu kren kat kaba don hapoh la ka mynsiem. Ngim dei ban klet ba ka jingsumar iala u thylliej ka dei kaba donkam bha. Lada phi kren ia baroh kiei kiei kiba phi kwah ban kren, phin sa iohsngew ruh ia kita kiei kiei kiba phin ym sngewtynnad satia ban sngap. Ka jingkren jong phi ka dei ban don ki symboh jingpyrkhat ha ka, ka rukom kaba dei haba phi buh ne ai ia ka ha ki nongsngap bad kaba kongsan ka long ka jinglonghok hala ka dohnud haba phi ai ia ka jigkren jong phi.
Ngi dei ruh ban kynmaw ba ka kam jong u nongkren kam dei tang ban kren ia ki kyntien ne ban kren ia ki kyntien ba ki shkor jong u nongsngap kin iohsngew. Kawei pata kaba kongsan ka long ba u nongkren u ai ne iasam ruh iala ka jingsngew kaba u don hapoh ka mynsiem bad ki nongsngap.
Kynmaw ruh ba ka jingthmu ba kongsan eh jong ka jingkren paidbah ka dei ban pynriewspah shuh shuh ia ka jingim jong ki nongsngap bad kam dei satia ka kabu ia u nongkren ba un kren tang na ka bynta ka jingmyntoi ne jingpynhun lade.

 KA RUKOM BAN PYNKHREH IA KA JINGKREN
Kumba la ong ha ki bynta ba shakhmat ba ka jingsdang jong kano kano ka jingkren ka dei na ka jabieng bad ki jingmut jigpyrkhat kiba thnam hapoh jong ka. Ka jingsuk ne shitom jong u nongkren ban thaw ne shna ia ka phang kaba u kren, ka shong eh ruh ha ka jingshemphang jong u ia ka subject kaba u mut ban kren. Ka jingsdang hi ka dei na ka jabieng kaba proh.
Ki don ki riewstad kiba shemphang shaphang ka rukom kren paidbah, ki ong ba ka jingkren jong phi ka dei ban long ka jong phi hi (original). Lada ka jingkren jong phi ka dei kaba mih na ka jingmut jong phi hi, phin kham suk ruh ban pynkreh ia ka jingkren jong phi. Katba ki jingmut jong phi ki dang long kiba tynrai na phi hi, phin nang khamsuk ruh ban pyndonkam ia kata ka bor pyrkhat ne mutdur jong phi bad kane kan pynsuk ruh ia phi kum u nongkren ban pynmih sei shuh shuh iala ki jingmut kiba ia dei bad ka phang kaba phi mut ban kren.
U Benny haba u kren shaphang ka jingpynkhreh ia ka jingkren, u ong ba “ka jingsngewskhem (confidence) jong u nongkren ka wan na ka jingpynkhreh jong u.” Kaba mut lada u nongkren ula pynkhreh bha iala ka jong ka jingkren, kata ka jingsngewskhem ha lade, kala wan lypa ha u. Namar kata da wad bniah bad lum jingtip janai bha haba phi pynkhreh iala ka jingkren, katba phi nang lah ban pynkhreh khambha bad thoh khambha iala ka jingkren, katta phin nang suk bad nang sngewskhem haba phi ai ia ka jingkren jong phi.

 KI 5 (SAN) BYNTA JONG KA JINGPYNKHREH IA KA JINGKREN PAIDBAH KAT U BENNY

Ka bynta kaba Nyngkong la ka long ba haba phi la ioh ia ka jingkhot ne ia ka prokram ba phi dei ban kren, plie ia ka file, ne thied kawei ka envelope kaba kham heh bad ha kata ka file ne ka envelope thoh ia ka phang jong kata ka jingkren ne jingiathuhkhana kaba phi mut ban kren. (Ne at the back of my mind)

Ka Bynta kaba ar pat lum ia ki jingmut kiba ia dei ne iahap bad kane ka phang kaba phi mut ban kren. Phi lah ban lum ia ki jingmut na ki kot khubor, ki kot bad kumjuh ruh na ki jingmut jong phi hi. Ha kaba ia dei bad ka jingpyrshang ban kem ia ki jingmut kiba rung bad mih ha ka jingmut jingpyrkhat jong ngi, teng teng wat kane ruh ka long ka kam kaba eh namar ba phin ym lah ban khang ne control ia ki jingmut kiba wan ban rung bad mih ha ka jjabieng jong phi. Kine ki wan hi hala ka jong ka por bad phin ym lah ban leh ei ei ia kane. Kaba nga ialade nga sheit leh ka dei kane, ba haba ki jingmut kiba ia dei bad ka phang kaba nga mut ban kren ki wan, nga sheit myllien ban thoh ia ki mar mar khnang ba kin ym her na ki jingmut jingpyrkhat jong nga. Haba ngam don khulom ne kot ha kti, ne haba nga don ha ka jaka kaba ngam lah ban thoh (kum haba shong kali), nga sheit shim da ino ino iba don hajan bad pynhap ia I bad kata ka jingmut kaba nga ioh ha kata ka por. Kum ka nuksa lada ka jingmut ka wan kynsan kynsan haba ngan dang shong Sumo ban leit sha Shillong, nga shim ia ita I jingmut bad pyniasnoh ia I bad ka jaka kaba nga don ha kata ka por. Lada ka jingmut ka mih ha ka por ba nga don ha Puriang, te ngan pyniasnoh ia kata ka jingmut ha Puriang bad ynda nga la poi ing; nga shim ia u khulom bad kynmaw ba ha Puriang nga la ioh ia kawei ka jingmut. Ki don ki briew kiba buh note book hapoh syngkhlieh namar ba ki shem ba ki jingmut ki sheit wan bha, ne ba ki ioh jingmut bha ha ki por shwa ban thiah bad shwa ban khie. Kumta lada ki jingmut ki wan ki shu thoh ia ki ha kata ka note book.
Nalor ki jingmut kiba mih nalade, phi lah ruh ban pyndonkam ia ki jingiathuh khana lyngkot kiba phi sngewiahap bad kata ka jingkren jong phi, ne pyndonkam ruh ia ki kyntien shongsbai kiba phi sngewthuh ba ki dei ki kyntien ki ba ia hap bad kiba lah ban nang kham pynkit jingmut shuh shuh ia kata ka jingkren jong phi.

Ka Bynta kaba 3. Kawei pat kaba dei ban kynmaw ka long ba ha shwa ban buh ia kita ki jingmut ha ka dur jong ka jingkren paidbah, u ne ka nongkren ki dei ban rai shwa “Kaei ka jingthmu jong u ? ” ne “Kaei kaba ngi kwah ban ai ha ki nongsngap ?” Ka long kaba bakla lada u nongkren um don lypa ka jingthmu ne ka thong “kaei kaba ki nongsngap kin ioh jingmyntoi ynda kata ka jingkren jong u kala kut.” Ne aiu ba kita ki nongsngap kin ioh jingmyntoi na kata ka jingkren kaba u ai. Ia kane ka bynta dei ban rai naba sdang hi naba u sdang ban buh ryntih ia ki jingmut kiba ula lum. Ka ktien ka ong “U briew u bym tip shano un leit un ym poi shano shano ruh.”

Ka Bynta kaba 4 pat ka dei ka jingsdang ban thoh iala ka jingkren ne jingiathuhkhana.
Ha ka jingpynkhreh ban thoh ki don lai tylli ki bynta ba donkam.

 Ka Jingsdang
 Ka Khubor
 Ka jingpynkut

Na ka file ne na ka envelope jong phi, shim ia kita ki jingthoh ne ki jingmut kiba phi la lum. Lum ne thoh kyllum ia kita ki jingmut kiba phi la lum ne kiba phi dang ioh jingmut ruh. Kaba ar pat ka dei kane. Na kata ka thup kaba phi la thoh ne lum kyllum ia kita ki jingmut jong phi, jied ia ki jingmut kiba phi sngewthuh ba ki dei kiba dei ban wan na khmat eh. Nangta jied pat kat kum ka jingsngewthuh jong phi na kita ki jingmut kiba phi la lum jied pat sa ia ki point kiba dei ban iabud iwei hadien iwei pat. Buh ia ki kat kum ka jingpynshong nongrim jong phi, ne katkum ba phi sngewthuh ba kin shong nongrim. Lada phi lah ban buh ia kita ki jingmut ha ka rukom kaba ryntih bad ba don nongrim, kan pynsuk ia phi ban kren bad kumjuh ruh ki nongsngap jong phi kin suk ban sngewthuh ia ka jingmut jong phi.
U A.G. Mears u ai jingmut ba ka lynnong kaba nyngkong eh ba ka jingpynshongnia ka hikai ia ngi ka dei ka jingpyniakhlad ia ki Jingmut jingpyrkhat kiba shu wan ha ka jabieng jong ngi, sha kaei kaei kaba long ryntih bad kaba don jingmut. Hadien ba ngi la lum la biang ki jingmut jingpyrkhat kiba ia dei bad ka phang kaba ngi la pynkhreh, pyniakhlad ia ki ha ki kynhun kynhun katkum ka jingiasyriem ne ka jingiadei jingmut jong ki. Da ai kyrteng kyllum (Heading) ruh ia kawei pa kawei ka thup jong kita ki jingmut. Ka jingnang ban pyniakhlad ia kine ki jingmut ka long kaba donkam bha. To ngin pyrshang da kaba phang “Ka Jingdonkam jong ka ding electrict.” Thoh lut ia baroh ki jingmut kiba wan shat ha ka jabieng jong ki kaba ia dei bad kane ka phang bad ha pyrshah jong kine ki jingmut, ai ia ka kyrteng kaba kyllum ha pyrshah jong kawei pa kawei ka jingmut kaba phi la thoh. Kine ki kyrteng ba kyllum, kin long ki heading jong ka jingkren jong phi. Kata ka list jong phi kan iasyriem kumne:

Ki Jingmut Ki Main Heading

Heater Ka kam hapoh iing
Electrict Cooker Ka kam hapoh iing
Train Ka kit ka bah
Lift Ka kit ka bah
Radio Ka kam pathai khubor
T.V. Ka kam pathai kkhubor
X-ray Ka koit ka khiah
Ultrasound Ka koit ka khiah
Dynamo Kharkhana
Kor ki bor Kharkhana

Mynta lada ngin pyrkhat tang shipor ruh ngin ioh shibun ki jingmut, kaba sah ka long ban buh ryntih ia kine ki jingmut katkum ki heading ba la ai, ka rukom kaba phi sngew shongnia. Ki briew ki don la ka jong ka jong ka rukom kumno ban buh ryntih ia kine ki heading ha ka rukom kaba shongnia, hynrei ialade hi nga sngewdei ban sdang na ka bynta kaba kiba bun na ki nongsngap jong nga kin sngewjan. Kum ka nuksa lada ngan kren ia kane ka phang “ Ka jingdonkam jong ka Electricity.” Ngan sdang na ka heading na iing, nga lah ban sdang na kaba ia dei bad ka bam, ka jingshai, ka jingshit, kaba ia dei bad kaba pynsuk ia u briew shimet, nangta sa ka iaid ka ieng, ka pathai ka khubor, ka koit ka khiah bad ka kharkhana ter ter.
Nangta nalor ba ka jingkren jong phi ka dei ban iaid ryntih katkum ka jingpynshongnia jong phi, haba phin bteng na kawei ka heading sha kawei pat ruh phi donkam ban don ki kynja point kiba pyniasnoh ia kine ki heading jong phi. Haba kawei ka kut pyniasnoh pat sa ia kawei pat, hynrei donkam ban don ka kynja pyniasnoh.
Shisien la don uwei u Myntri sorkar uba kren shaphang ka Social Scheme jong ka sorkar, u ong ba ka sorkar ka khmih lut ia u briew naduh uba dangkha ha shyngoit haduh uba ha lum jingtep. Kaba sngewtynnad du ka jingsdang, hynrei ynda ula kren, u sdang na ka bai bam tymmen, nangta ka scheme sorkar kaba ia dei bad ki kynthei armet, u poi pat sa sha ka jingai jingnang jingstad bad ka scheme na ka bynta ka jingmyntoi ki khunlung. Lada phin sngap ia kiba kum kine ki jingiathuh khana phin sngew kumno? Phin sngew dom, phin sngew kulmar bad kane ka jingkulmar jong ka rukom pyrkhat jong u nongkren kan poi ruh khlem pep sha ka jingmut jingpyrkhat jong ki nongsngap.

Ka Bynta kaba San pat ka dei ka jingbuh ia kine ki jingmut kiba phi la lum ha ki jingthoh. Mynta lada phi dei u/kaba myllien ban thoh jingiathuhkhana khlem da lum shwa ia ki jingmut jong phi, phin kynmaw ba ha kiba bun ki khep, phi shu shong bad khmied ia ka kot kaba sada ha khmat jong phi lem bad u khulom ha ka kti jong phi. Phin la ju shem hi ruh dalade hi ba ha kiba bun ki khep, la phi la pyrshang ban pyrkhat bad puson ne duriap katno katno ruh, kata ka kopi kaba don ha khmat jong phi ka dang sada hi. U khulom u shu neh hi kumjuh ha ka kti jong phi.
Ha kane ka rukom kaba thymmai pat, naduh ba phi sdang hi ban pyrshang ban buh ia ka jingkren jong phi ha ka jingthoh, phi la don lypa ki jingmut kiba phi la lum ha ka file ne envelope jong phi. Mynta haba phi la dep thoh is kita ki point ne ki jingmut jong phi ha ka rukom kaba ryntih, kaba sah ka long satang ba phin sdang ban thoh ia kata ka jingkren jong phi.

Ka Bynta kaba 6 pat ka dei ka jingpynkhreh ia ki notes jong phi. Kawei pata kaba ngi dei ban kynmaw ka long ba “Haba ngi kren, ngi dei ban kren shisha ngim dei ban shu pule.” Lada ngin shu pule, balei ngin shu pynlut por ei ialade bad ia ki nongsngap ? Shu shon ia kata ka jingkren jong phi bad sam ia ka ha ki nongsngap ruh ka biang hi em ? Namar kata wat shu pule ia ki jingkren. Ka ktien ka ong “Kam dei eh kaei kaba phi kren, hynrei kumno phi kren.” Na ka jingkren ne jingiathuh khana kaba phi la dep pynkhreh bad la thoh sani bha, jied ia ki mat jong ki paragraph, ne kiwei pat ki bynta kiba phi sngew donkam ban kynmaw, ne ki kyntien shongsbai kiba kynmaw. Shim ne jied ia ki mat kiba donkam jong ki paragraph bad phi lah lehse ban pyndonkam da ki khulom bun rong ne shu underline ia kita ki mat kiba phi sngew donkam. Ia kane ka bynta phi dei ban sngewthuh ba phin thoh tang ia kita ki point kiba phi sngewthuh ba ki dei ki matpdeng kiban lah ban iarap ia phi haba phi ai ia ka jingkren jong phi.
Kynmaw ba kine ki notes nr ki point kiba phi la thoh mynta kin long tang kum ki aids ne ki jingiarap ia phi. Phi lah ban shna ia ki ha dur jong ka card ban kham suk, ne ka kot sada ne ha kano kano ka rukom kaba phin suk ban kren, namar ka jingthmu ka long ba kine kin iarap ban pynsuk ia phi ban kren.
Ka jingduh jingmut kynsan kynsan ha ka jingkren : Ki don lehse bun ki khep kiba kum ki nongkren, phi hap ban sangeh kham katto katne por namar ba ka jingmut jong phi kam iarap satia ia phi ba phin nang bteng ia ka jingkren jong phi. Kane ka jinghap ban sngeh khlem dei por ia ka jingkren jong phi, ia kane u Denny u khot ia ka; ka Drying up syndrome. Ka jingtyrkhong jong ka jingmut jingpyrkhat, ne ka jingjah kynsan ki jingmut na ka jabieng. Kane ka sheit jia bha ruh ha ki bynta kiba kawei ka jingmut ha ka jingkren jong phi ka kut bad phi don kam ban bteng ia ka sha kawei pat ka jingmut. Khnang ban kiar na kane kaba tyrkhong ki jingmut bad na kaba thud bad hap ban sangeh shipor, u nongkren u dei ban nym kren dalei lei ruh em khlem kano kano ka jingiarap.
Ki note ki iarap da shisha, hynrei ngi dei ban husiar bha ba kane kaba ngi pynkhreh ba kan long ka jingiarap ia ngi, kam dei pat ban kylla long ka jingriam ia ngi. Namar kata, ka dei ban long kaba shai bad kaba lah ban ai jingiarap ia phi. Wat ju thoh ha ino ino I kot lyngkhot ne jingthoh ba rit iba wat ma phi ruh phin shem shitom ban ithuh iala ka jong ki dak thoh. Ka don shisien kawei ka jingjia ha ka Balang Jowai, kaba namar ba une u samla u thoh ia ita I jingthoh jong u ha I kot lyng khot, kumno re kumno u kum pynhap ia I. Bad haba ula mut ban kren u wad ia ita I kot lyngkhop um lap satia ia i. U twad hapoh pla ruh em, nangta u hiar na pulpit ban peit ha kata ka lynti kaba u wan ruh um lap satia. Bad namar u wan da ka kali, u leit peit hapoh kali ruh em. Mynta phi la sngewthuh kaei ka ban jia ia une u samla namar ba ula kum pynhap ia ita I lyngkhot kot iba rit iba ula thoh ia kita ki poin jong ka jingiathuh khana jong u.

Ki jingai jingmut ki dei kine: Barabor thoh ia kita ki point da ki dak kiba shai. Lada phi iohlad shu type kan kham bha. Wat nym type ne thoh khah than ai khambun ka space hapdeng ki lain. Underline ia ki point kiba sdang ia ka paragraph kaba thymmai. Ne phi lah ruh ban pyndonkam da ki khulom bun rong ban ai dak ia kata ka bynta kaba phi sngewdonkam.

Ka Bynta kaba 7 ka dei ka jingpyrshang ban kren ia kata ka jingiathuhkhana ne ka jingkren kaba phi la pynkhreh da kaba pyndonkam ia kita ki notes kiba phi la pynkhreh. Phi dei ban leh ia kane ka jingpyrshang khnang ba phin lah ban ioh jingmut antad katno kan bam por kata ka jingkren jong phi. Ka jingpyrshang kan iarap ruh ia phi ban ioh jingmut kumno kane ka jingkren jong phi kan iaid bad kumno kawei ka point hadien kawei pat ka iaid ryntih ne em.
Hato phi kren na ka bynta ka jingmyntoi shimet ne na ka bynta ka jingmyntoi jong ki nongsngap ?
“ Tang u nongkren uba la pynkhreh janai bha uba dei ban long u nongkren uba lah ban kren da ka jingshlur.” Dale Carnegie.