KA THEOLOGY KA BALANG UNITARIAN

(P. Lyngdoh.)

Kawei pa kawei ka kynhun niam ka don ban tei la ka jong ka Theology. Ka theology ka dei ka tnad jingstad shaphang ka jingiadei u Blei bad u briew. Ka theology ka niam Khristan shi tyllup ka pyrthei ka pyntawiar ia ka bor pyrkhat u briew halor ka jingiap bad ka snam jong u Jisu. Ka ialeh ban pyni ba dei tang ma ka kaba long ka lynti jong u briew sha u Blei. Ka Islam ne ka niam Musulman ka kubur ba tang u Muhammed hi uba long ka lynti sha u Blei; kumta kin ym pdiang satia ia kaba ki Khristan ki ialap. Kumjuh ha ka theology ka niam Hindu, ki jingkynud bad jingknia sha ki blei (chanting and sacrifices to gods) ki dei ki lad ban ia syllok bad u Blei; bad kim mynjur satia ia ka Islam ne Khristan. Ha kane ka rukom ki sngew niam ki iapher kawei na kawei pat.
Nangta pat ngi shem ba kawei pa kawei ka niam kam lait na ki katto katne ki saiteh jong ka riti ka dustur (culture). Ki Khristan ki lah ban sngew ba ki la laitluid; hynrei ki jingteh ka dustur Jiw kat kum ka Testament Barim kim pat lait na ki. Kumta ngi iohi ba ki jinglehniam rah sla tlai bad ka jingpyndonkam ka wine ki dei ki rukom jong ki Jiw. Ki don bun ki nuksa ba ngi lah ban pyni ba haba ngi pdiang ia ka jinglong niam ngi pdiang ruh ia ka dustur kiwei pat ki jaid bynriew.
Halor ki shibun ki jingjia bad jonglong ha ka longbriew man briew, ki riewpyrkhat niam (theologian) jong ka juk mynta ki shem ba ka niam ka ia pher na ki riti dustur bad la donkam ban don bor pyrkhat niam ki/ka ban pynlaitluid war ia u briew na ki jingteh jingkhum jong ka dustur bad jingngeit bieit. Bad ki shem shuh shuh ba la ka niam bad ka dustur ki lah ban iarap mar kyllliang, ka niam kaba dei ka lynti ban pyrkhat shaphang u Blei kam dei ban shah teh ha ka dustur ka rukom. Kumta ka sa mih kata ka “Liberation theology” ka ailad ne shah ia ka bor pyrkhat ba kylluid bad laitluid.

KI RIEW PYRKHAT UNITARIAN.
Ka ktien “Unitarian” ka mut u/ka nongmane beit shisur tang ia u Blei Nongthaw Nongbuh uba tang ma u hi Marwei; ka ba mane beit shisur ia u Blei ka mut ban mane ha ka ‘mynsiem bad ha kaba shisha’ ym lyngba jongno jongno. Ha kylleng ka pyrthei, katba haba ki don, ki riewpyrkhat Unitarian (Unitarian thinkers), ki wad bad shim nyngkong eh iaka jingshisha kaba ha khliehtam eh, ka jingpynshongnia kaba sani bad ka bor pyrkhat kaba kylluid bad laitluid shuwa ba kin khlei madan ia ka jingshem jong ki. Ka jingshisha bad jingpynshongnia ki wanrah iaka jingiaishah ba jem hin (tolerance) kumta, ka jingshisha, ka jingpynshongnia, ka jinglaitluid bad jingiaishah ki dei ki mawdong ha ka jingpyrkhat niam. Unitarian (Truth, reason, freedom and tolerance are the cornerstones of Unitarianism.) Namarkata, lada ngi peit bad bishar sani bha ngin shem ba ka theology jong ka niam Unitarian ka long kaba nangroi ha ka jingpyrkhat bad jingiaiwad ia ki syrtap bapher bapher jong ka Jingshisha bymjukut jong u Blei. Shisha ki don ki riewpyrkhat kiba ka jingsngewthuh bad jingshemphang jong ki ka iadei bad ki jinghikai jong ka niam Unitarian, hynrei kim pat tip pat hangno kum kata ka niam ka don. Hynrei ki don bun kiba la lap bad sngewthuh ia ka, hynrei ki sngew shitom ban kylla haba ki la don ha kawei pat ka niam.

KA JINGSHISHA.
Ka jingiasngewthuh ba maian, “Don tang Uwei U Blei” ka don salonsar ha baroh ki seng ne kynhun niam; bad ka don ruh ha ka jingsngewthuh bad jingshem mynsiem jong iwei pa iwei shynrang bad kynthei. Lada pyrta, “Don tang Uwei u Blei na bymjukut sha bymjukut bad tang ia u ngin mane,” baroh ki paidlang kin pdiang hun khlem kano kano ka jingwohnia la ki don ha kano kano ka seng ne kynhun. Kane ka dei ka jingshisha kaba nylla kaba ha khlieh tam. Ka theology ka niam Unitarian ka ieng skhem halor kane ka nongrim. Ka niam Unitarian kam sngewdonkam ban kynriang shane ne shatai ha ka jingmane. Lada ngi pule ia ki riewkhuid riewhok ne ki prophet bad ia ki jinghikai jong ki, ngin shem ba dei na ka bynta kane ka jingshisha ki la shah shitom.



KA JINGIAPHER.
Ka jingiapher kaba shong tynrai hapdeng ka niam Unitarian bad kiwei kiwei ki jaid niam ka long halor ka jingkylli, “kumno ngin ia mane ia u Blei?”
Ngi iohi ki paralok Khristan ruh ki ong hi ba don tang uwei u Blei, hynrei ia ka jingmane jong ki ka long ba dei ban leit tang lyngba u Jisu uba long u jingknia namar ka pop ka pyrthei khnang ba yn dup poi sha u Blei. Kumjuh ruh ka niam Unitarian ka iapher na ka niam Islam namar ha ka niam Islam ba dei ban ithuh tang ia u Mahamed hi; ka long ruh ka juh ka jingiapher bad kiwei kiwei ki kynhun niam. Ka niam Unitarian ka hikai ba dei ban mane ia u Blei ha ka “mynsiem bad ha kaba shisha” kaba long ha ka juh ka por ka jinghikai jong u Jisu hi. Kane ka jingmane Ki Unitarian ki shem kala biang namar u Blei Baim u la iohi lut bad tiplut kumta ym donkam ksiang shuh, pan beit ha ka kyrteng u Blei uba dap da ka jingieit jingisynei ia ngi. Ka jingmane ha ka “mynsiem bad kaba shisha ka dawa ia ngi ban im ka jingim kaba hok kaba khuid bad ka jingshah shitom na ka bynta ka hok bad ka mon jong u Blei. Dei halor kane ka nongrim jingmane beit ba shisur tang ha uwei u Blei Ba im ba ka niam Unitarian ka iapher na kiwei pat ki seng niam; hynrei ha ka juh ka por ka pdiang bad burom ia ki jinghikai babha baroh kiba wan na baroh ki liang.

KA THYMMEI.
Phi lah ban kylli, “Mynno bad nangno ka niam Unitarian ka wan mih”?
Hangne ha ka bri u Hynniew Trep, ngi shem ba 117 snem mynshuwa, u Babu Hajom Kissor Singh Nongbri, da ka jingshem mynsiem ba jylliew tam jong u ryngkat bad ka jingkyrshan bad jingai mynsiem ki jinghikai jong ki riewkhuid kiba u la iohlad ban pule lem bad ki jubab jong ka mariang baphuh samrkhie sawdong jong u, u la seng ia ka niam Mane Wei Blei ia kaba la jer kyrteng pat “Unitarian” ha ka ktien Phareng hadien ba u la tip ba don kum kata ka jaid niam ha kita ki jaka. Kumne ngi iohi ka niam Unitarian ka kyrsoi ha ka bri u Hynniew trep ym da kaba bet symbai ki nongwei ne kita ki missionary hynrei da kaba u nongseng u shem ia u Blei nyngkong eh ha ka dohnud ba khuid ba sngur jong u bad u sngewthuh bad shemphang ia ka jingdon ryngkat jong u ha man ki por bad ki khyllipmat. Ngi la ju ong, “Lada phim shem ia u Blei nyngkong eh ha ka dohnud jong phi phim lap satia ia u hangno hangno ruh.” U briew uba mane beit ha u Blei Baim um donkam ban leit wad ia u sha Jerusalem, sha Amarnath, sha Ayodhya, sha Mecca ne shano shano. Kumta ha kawei pa kawei ka ri ka niam Unitarian ka mih, ym da ka bor missionary, hynrei na ka dohnud bakhuid ba kylluid kaba iai wad ia ka jingshisha jong u Blei, lah ban ong ka wan na u Blei hi ha ki dohnud basngur jong ngi.
Ki riew pyrkhat jong ka juk mynta (modern thinkers) ki la iohi ba u briew u dei ban iai wad ia ki jingshisha shaphang u Blei na lade hi. (building own theology.) Shispah snem tam mynshuwa pleng u Babu Hajom Kissor Singh u la long u modern thinker bad sa lap ia ka niam Unitarian ha ka dohnud jong u hi.

KI KYNDON NE JINGHIKAI.
Kumta la i donkam ban batai shi kyntien arkyntien ia ki kyndon ka niam Unitarian kum ka bynta jong ka Theology jong ka ba ki nongpule kin ioh jingtip kumno ki Unitarian ki phla.

(1). UWEI U BLEI: U Blei ba im u long tang uwei na Bymjukut sha Bymjukut u long u Nongthaw Nongbuh bad u long u Kpa (bad ka kmie ha ka juh ka por,) namar u Blei u long u U BA LONG HI (kumba la ong ‘Nga long ba Nga long’), ia baroh u khun bynriew, U Blei u long u mynsiem jong ka jingpyllong ia kiei kiei baroh. U long uba dap da ka jingieit bad jingisynei.

(2). KA JINGIEIT: Ka jingieit ia u Blei bad ia ki parabynriew ka dei ka khubor (Gospel) jong ka niam Unitarian. U Babu Hajom Kissor Singh u bang ban khot ia ka “Ka niam ieit i’u Blei ieit i’u Briew.” Namar u Blei u long u Kpa bad ka kmie ba shisha ia baroh, ngi dei ban don ka jingsngew shipara ha ka mynsiem. Ngi dei ban iarap iwei ia iwei da ka mynsiem ba sngur bad ba kylluid. Ialeh ban pynduh ia ka jingkhwan ne jingbishni.

(3). KA JINGIM BYMJUKUT NE JINGLAITIM: Ki Unitarian ki ngeit ba ka mynsiem ka long kaba iai im bad ka jingsuk ne jingpynim ka shong ha ki kam babha ne ki jingialeh shah shitom haka jingim ym ha kaba shu ngeit. U briew u dei ban im ka jingim kaba hok katba don la ka bor (Kumba ong ki riewtymmen “kamai ia ka hok”) bad ruh ki jingleh babha. Ha ka jingshisha, iwei pa iwei i sngewthuh ia kane ha la ka mynsiem. Ngi sngewthuh ruh ba ha kano kano ka jaid ne pateng bynriew kito kiba leh iaka hok ki long kiba la pdiang hun da u Blei Ba im. Wat u Jisu ruh haba kylli ia u shaphang ka jingim bymjukut ula jubab. “Sumar ia ki hukum.”
Ban sumar ia ki hukum ka mut ban im ka jingim ba hok ba dei. Shisha ngi iohsngew ki briew ki ia pyrta shaphaang “Ka bneng bad ka dujok,” hynrei ka niam Unitarian ka hikai ba ngim dei ban tuklar eh ia kata. Dei tang u Blei uba tip ia kata. Ka kamram jong ngi ka long ba ngi dei ban puson kumno ban im bad leh hok katba don la ka bor, kaba sah dei u Blei ba tip.

(4). KI RIEWHOK, KI PROPHET BAD KI NONGHIKAI : Ka niam Unitarian ka shem ba namar ba u Blei u ieit ia ngi katta katta u phah ia ki Riewkhuid, Riewhok, ki Prophet bad ki Nonghikai bakhraw na kawei ka por sha kawei ka por ban kyrsiew ia ngi ba ioh ngi klet ia la u Blei Ba im. Ka sakhi kaba khraw ia kane ka long ba baroh ki Riew-Hok Riewkhuid kiba la wan ki iai ban ia ka jingmane ia u Blei, iaka hok bad jingim babha. Ha kane ka bynta ka niam Unitarian ka shem ba u Jisu u dei u nongmane wei Blei uba khrawtam ha ka pyrthei bad u la long ruh ka nuksa ka jingim ba ngi dei ban ialeh shitom ban bud.

(5). KA KTIEN U BLEI: Ka Bible, ka Gita, ka Koran bad kiwei kiwei ki kot niam ne jingthoh Bakhuid ba u briew u lah ban ioh pule bad bud ha ka jingshem ngi ki Unitarian ki iarap shibun ban tei ia ka jingim mynsiem bad bsa ia ka jingmut jingpyrkhat, hynrei ki dei tang ka bynta jong ka ‘Ktien Bakhraw jong u Blei.’ Peit sha ka mariang baiar, ki lum ki wah, ki met bneng ba iai khih, ki syntiew ki skud, ki madan phlang ba jyrngam, ki lumbah bad ki wah bah bad baroh ki jingthaw jong u Blei. Hato kine kim shym dei ki matti ne ka ktien u Blei? Ngi shem kine baroh ki pyllong ia kata ka kitab Bakhraw jong u Blei. To ia pule bad to it bniah, Hato don hi ba lah ban pyrshang bad ka burom u Blei?

(6). U BRIEW: Na ki jingthaw baroh, lah ban ong ba u briew u dei u khun jong u Blei namar u Blei u la ai ha u briew ka sap ka phong kaba phylla kaba la pyllong ia u briew ban jop ia baroh ki bor jong ka mariang. Lada bishar bniah ia ka jingstad jong u briew khamtam ha kine ki sngi, ngi iohi ba u Blei u la ai ha u briew ia ka bor ha bneng bad ha khyndew kumjuh.
Ka niam Unitarian ka don shibun ban ong, kitei haneng ki dei tang khyndiat eh kiba dei tang ki jingbatai lyngkot shaphang ka Theology jong ka niam Unitarian.