Tuesday, October 27, 2009

Ki Khristan Kiba Nyngkong (Early Christians)

Plielad Lyngdoh
Ka jinglamphrang: Ban tip bad sngewthuh kham bha ia ka jingsdang bad jinglong jingman jong ka niam Khristan lane shaphang kito ki Khristan kiba nyngkong eh, ngi dei ban tip bad sngewthuh katto katne shaphang ka rukom synshar hima (political situation.) Ka rukom ngeit niam bad ka rukom im jong ki briew ha kito ki ri bad ha kito ki por barim.
Kumba arspah snem shuwa bad haduh ka por ba la kha ia u Jisu (kata ka mut shuwa ban kut katei ka 2000 snem ba mynshuwa bad kaba sdang jong ka 2000 snem ba dang shu dep-2000 haduh 1 bad 1 haduh (2000). Ka hima ba synshar da ki nong Rome (Roman Empire) ka la iar naduh Italy haduh ki bun ki bynta jong ka khyndewbah Europe kynthup ia ka England, Turkey ne Asia Minor, France bad Germany. U syiem ne Patsha u shong u sah ha Rome kaba dei ka nongbah jong u bad u synshar ia kane ka hima ba iar lyngba ki nongmihkhmat ba donbor jong u ba la tip kum ki Lyngskor (Governors.) Bad lada jia ba u iap ia ka jingsynshar la shimti da ki khun syiem ba la tip kum ki Tetrak.
Ban khum syngit ia kine ki ri ba ki synshar, ka bor hima ka la pynmih kawei ka buit synshar ne ka rukom pyniaid ka ban tehsong lang ia ka sain-hima bad ka niam (politico-religious ideology) ia kaba ki riewstad kiba it bniah ki khot “Ka jingmane blei ia u syiem ne patsha” (Emperor Worship.) Katkum kane ka rukom pyniaid, ki ju shna ia ka dur jong u syiem (statue of the emperor) bad ki ju pyllong ia ka jingleh burom bad leh niam (religious festival) man ka por; bad la kwah ba iwei pa iwei i dei ban leh ia kane ka jingleh burom bad jingmane ia u patsha. Wei la dep leh ia kane lane la mane ia u patsha, ki paidbah ki lah ban mane blei ne leh niam da kumwei pat katba ki sngewbit ne mon. Kumta ha kane ka “jingmane blei ia u syiem” kaba kdup lut (all-embracing) ia baroh ki rukom mane Blei ki briew ki sngew kumba ki ioh ia kata ka jinglaitluid salonsar (universal toleration) bad kim sngewthuh ba ki shah teh bad kata ka jinglaitluid mane Blei jong ki ka kut ha u syiem. Namarkata, hapoh ka hima Roman ba iar ka rukom ngeit ki briew ka long hi thik kum ha ki por hyndai. Ki briew ha la ka jong ki mane ia ki blei bapher bapher. Ki don kiba mane ia u Jupiter, ia u blei Mars, ia u blei Venus bad ia kiwei kiwei ki blei um blei wah. Ki briew ki ngeit ruh ba ki thma, ki jingpang khlam, ki nemsniew, ki jingtlot ka rep ka riang, ki jingkhih jumai ki ju wan jia namar ba kine ki blei ki sngewsih ia u briew. Lada ki kohnguh ia ka jingmane patsha, la ai lad ruh ia ki blei nongwei (foreign gods) ia ka ban pynrung bad mane ia ki. Kumta ka don ruh ka jingmane Blei ia ka blei Diana jong ki Grik ha Ephesus, ia u blei cybele jong ka Asia Minor bad ia ka blei Isis jong ka Ijipt; bad ym da khanglad eh ban pynkylla niam ia ki briew. Ka jingmane blei kaba kham iaid phang hapoh ka hima Roman khamttam ha kip or kiba kham hadien ka dei ka jingmane ia u blei Mithra (Mithraism.) La ngeit ba une u dei u blei-sngi (Sun-god); la ju rakhe pyndonburom ia u man u snem ha ka 25 tarik u December namar naduh kane ka tarik shaneng ka sngi ka la nangsyiad bad nang mihlung bad khie im biang ka mariang. Hynrei ki Jiw kiba mane ia u Jehoba ki shem jingeh khyndiat, ym namar ka jingngeit jong ki, hynrei namar ki kham khlain ha kaba pynkylla niam ia kiwei bad ki kam iaid lait ia ka jingmane patsha. Kane ka “jingngeit mane patsha” (emperor worship) kaba kdup salonsar ia kiwei ki rukom lehniam ka dei kata kaba ki riewstad ki ong ka niam “Pagan” (paganism.) Katkum kane ki briew ki lah ban mane ia kiwei kiwei ki rukom lehniam tang ba kin ai ka jingkohnguh kaba ha khlieh ia u patsha, wat ki nonglehniam ruh ki ialeh ban pyniasyriem ne pynsalonsar bad kiwei ki rukom lehniam jong kiwei pat. Ki riewstad ki ong shuh shuh ba kane ka ialam sha ka phang ban mane ia ki riewkhuid de (saint-worship) ban shna ia ka dur (statue) jong ki bad pyndon burm ia ki kum ki blei.

Ka jingwanphai ki synran: Ha u snem 29 B.C.E (shuwa ban mih ka niam Khristan) ia u Jisu la kem bad sahnarphna. Baroh ki synran jong u ki la phet lut bad iehnoh ia u namar ba ki tieng ia la ka met. U Petrus marwei u la leit bud haduh tyngkong u rangbah lyngdoh; hynrei um nud pat ban ieng haduh kaba kut. Ynda la kylli ia u la u dei ne em u synran jong u Jisu, u la len tyngeh haduh laisien. La katta ruh u Ioanis u iathuh ba u don hi hajan ka diengphna (Ioan.19:26). Hynrei ka don kawei ka jingshisha ha khmat ki Jiw bad kata ka long ba ki Jiw kim ngeit haduh mynta ruh ba u Jisu u dei uta u Mesaiah; namar lada u dei u Mesiah un ym ngat ha kane ka apot shah lehbein bad ba un iai im hi jumon (Ioan 12:34,Lk.24:21.) Shipor ki la duh jingkyrmen bad phet bad leit phai sha Galilaia (Mat.28:16; Mk 14:7; Ioan.21:1)
Hadien kumba shisnem ei ei, ka la wan ka jingpyrkhat ha ki shaphang ki kam bakhraw bad ki jinghikai ba kordor jong u. Nalorkata, ki kynmaw ruh ia kiei kiei kiba u la kren ha ki, pynban kim lah ban peiphang ha kata ka por; kaba ia dei bad ka phang ban seng ia ka hima (Mat.16:28; 21:34). Da kaba iai kynmaw ia ki jinghikai jong u, ka jingpyrkhat ia kine kiei kiei ka la phriang hapdeng jong ki ba u Jisu um shym la iap satia ne iap shisha, ki ngeit skhem ba un sa wan biang. Ki don ka jingkyrmen kaba khraw; kane ka jingkyrmen ka la aibor ai mynsiem ia ki. Kumta ki la wan phai biang sha ka temple sha Jerusalem (Ki kam 2:44-46.)

Ka jingsdang ka niam Khristan: Kumba katto katne por ba ka jingiashemlang jong ki synran ka la nang shit. Ki kam jong ki ruh ki iaid beit. Hynrei suki suki ki jingialap jong ki shaphang u Jisu bad ki jinghikai jong u ki la buh ia ki ha ka jingeh kaba khraw. Katto katne na ki, ki shah kem bad shah shoh, katto katne ki shah set byndi bad ki don ruh kiba shah beh shnong na Jerusalem. Kumta ki hap ban leit ialap shabar. Ha kane ka rukom ki jinghikai jong u Jisu bad ka jingtip shaphang jong u ki phriang shaduh ki thain Samaria, Galilaia shaduh ki jaka sawdong ka duriaw Medeterranean namar don bun ki Jiw kiba leit khaii sha kito ki thain ba bun ki Grik. Kawei na kum kita ki jaka ka dei ka Antiok kaba ha Syria. Ka Antiok ha kata ka por ka dei ka sor kaba lai ha ka jingheh lait noh ka Rome bad Alexandria. Kumta shibun na ki Jiw bad ki Grik ki kylla long ki nongbud jong u Jisu; bad la khot ia ki ‘ ki nongbud jong u nong Nazareth’ (Ki kam.24:5). Ha kata ka por ym pat don balang, ki dang ia long tang ki kynhun kiba don kajuh ka jingsngewthuh (like minded communities) bad ka jingthmu ban bud ia u nong Nazareth (The Nazerenas). Katkum ka jingshem ki riewstad, kaei kaba ki ong “Ka balang” ha kane ka bynta ka mut ka kynhun (Community); ym pat don ingmane lane ka kynja seng (organization). Ka jingialap jong ki ka iaid shait bad shait halor ka nongrim jong ka jingmane ia u Blei Marwei uba u Kpa, ka jinglong kynrad bad nongialam jong u Jisu bad ka jingsngew shipara ha ka jingngeit. (Eph.4:6; 1 Tim.1:17. Mat.23:8,9; 21:11). Hangne ka paw shai ba ki dei ki nongmane Wei Blei.
Hadien katto katne por ki la i donkam ban don ki kynja rangbah ia kiba yn jied napdeng ki paidbah nalor ki synran ki ban iarap ban sharai bad pynphriang shuh shuh ia ki jinghikai babha jong u Jisu. Kine ki rangbah kin long ki tymmen basan ia kiba yn jied napdeng ki rangbah balang kiba don ka nam babha,kiba don ka mynsiem Blei ban trei bad kiba don ruh ka jingstad. Kumta la jied ia ki hynniew ngut ban long kita ki tymmen basan-Kita ki long u Stephen, U Timon, u Phillip, u Prokhoros, u Nikanos, u Parmena bad u Nikolas uba dang kylla niam na Antiok (Ki kam 6:3-6.)

U Saul uba u Paul: U Saul u dei u Jiw ba la kha na ka ing Pharisi ha Taesus ka ba ha Asia Minor. Katkum ka kyrdan longing jong u, u la ioh ka jinghikai kaba biang bha khamtam ban pyntbit ia u ban long u Rabbi. U la leit shah hikai ha Jerusalem hapoh ka jingpeit (guidance) jong u Gamaliel uba dei u riewstad ain ki Jiw ha kata ka por (Kam.22:3-6). U Saul u long u briew uba rit met, uba proh jabieng bad uba stad. U isih katta katta ia kine ki nongbud jong u Jisu bad u la pynshitom bein ia ki. U don bynta ne donkti ha ka jingpyniap ia u Stephen u nongbud bad nongtrei ba shitrhem jong u Jisu da kaba phah lynthem maw ia u. Kumta u Stephen u la long u riewngeit ba shahiap (martyr) ba nyngkong naka bynta ka burom u Blei. U Saul u la pynshitom bein ruh iaki balang (kynhun) nongbud u Jisu ha kylleng kylleng. (Kam.23:6, 8:1). Hadien kane u Saul u la leit sha Damaskos da ka jingthmu ban leit pynshitom ia kito kiwei pat kiba don sha kata ka jaka. Pynban ha lynti shuwa ba un poi hangta u la ioh ia ka “Jingtyngshain lep sawdong jong u, u la kyllon kram ha khyndew” bad u la iohsngew ba u Jisu u la ong ba balei la pynshitom bein ia u (Jisu). U Saul u la sngew khynniuh bad sngew maian bad ynda u la khie um iohi ei ei shuh, u la dum ki khmat lai sngi. (Ki kam.9:1-9.)
Kane ka jingjia ka la pyllong ia u Saul ban kylla kaba mut bad u la kylla long u nongialap bakhraw shaphang u Jisu. La ong ba u Saul u la ioh ruh iaka kyrdan nongshongshnong (Roman citizenship) ha Rome ia kaba u la ioh lyngba ka jingsiewdor kaba rem da u kpa jong u. Nangta u la iehnoh iaka kyrteng ‘Saul’ kaba dei ka kyrteng Jiw jong u bad u shim da ka kyrteng ‘Paul’ (Paulus) kaba dei ka kyrteng Roman. Nangne sha khmat ha kane ka jingthoh, ngin khot noh ia u, u Paul. Ki riewstad ki ong ba kane ka jingkylla kaba mut jong u Paul ka la jia ha u snem 37 H.K. (Don kiba ong ha u snem 34 H.K; kiba bun ki pdiang ia u 37 H.K). Mar ia kylla niam u Paul u la leit ialap kylleng kylleng; bad ngi iohi mynta u Saul uba u Pharisi u la kylla sha u Paul uba u missionary bad ki Jiw kiba ju ieit ia u mynta ki kylla long ki nongshun jong u. Ha u snem 47 H.K. u Paul u la pyllong ka jingleit ialap jong u shabar ruh (missionary journeys). Haduh kane ka por dang khot hi ia ki nongbud jong u nong Nazareth (Nazarenes); bad ia ki balang ba la seng la khot ia ki “Balang u Blei”. Ia kane la pynshisha da u Paul hi haki shithi jong u sha ki nong Korinth.

Ka jingroi ki balang:
Ha u snem 50 H.K. ki la mih shibun ki balang. Nyngkong ha Jerusalem bad ki nonbud hangta ki la palat arphew hajar ngut. Nangta ha Antiok, Thesolanica, Ephesus, Korinth, Samaria, Joppa, Phillipi, Kasera, Pisidia, Lustra, Syria, Judia, Ijipt bad kiwei kiwei ki jaka ha Cyprus (Kaipros). Kiba bun na ki nongbud ne ki riewngeit ki dei kiba duk, ki nongbylla bad ki nongrep. La pyllong ka jingiaseng kaba heh bah shisnem ha Antiok. U Barnabas u la wad ia u Paul na Tarsos, ha ka jingiaseng ki da hikai ruh ia ki paidbah bad la khot “Khristan” ia ki nyngkong eh hangne ha Antiok. (Kam 11:22-26).
Dei da ka jingstad, ka jingshalak bad ka jingtrei shitom jong u Paul ki la mih bun ki balang. Khnang ba kine ki balang kin long kiba lah ban ieng skhem, u Paul u la thoh shibun ki shithi ym tang sha kito ki balang, hynrei sha ki parabangeit ruh. U la thoh nyngkong sha ki nong Thesoloni, ki nong Korinth bad nong Rome. Haduh kane ka por, ym pat shym thoh satia ia ki Gospel. Ki balang ki la nang bun, hynrei ki ingmane pat ym pat don. Ki ju pyllong jingiaseng ha ki ing briew, ha madan ne ki ing ba ki shim wai (Kam 12:17). Ha ki jingiaseng baroh la don lang ki shynrang, ki kynthei ki khynnah; la don ruh kiba khraw batri, kiba riewspah bad kiba duk. Ki don ka jingpynsngew ba ki dei ban long kum shipara haka jingngeit. Ki thaw ia la ki jingrwai na ki Salm bad ki jingpule na ki Proverb. Ka rukom pyniaid ia ki jingiaseng ka syriem ia ka rukom ki Jiw. Ka phang jingiathuhkhana ne jingkren jong ki ka long barabor shaphang ka burom jong u Blei bad ka jinglong Kynrad u Jisu; ka jinglongblei (divinity or his person) kam paw satia. Ki ju shim ruh na ki Prophet ha ki jingpule jong ki.

Ka Hima pyrshah ia ki Khristan:
Ha kaba nyngkong ka hima Rome kam da patiaw eh ban peit ia kine ki Khristan. Katba ka por ka nangiaid ka niam Khristan mane Wei Blei ka la nangroi nang krih. Ka bor hima ka la sdang peit sha ka da ka jingsyier; bad ka iohi ba dei ban khanglad ia kane ka jingroi stet jong ka. Kumta ka la pynshitom ia ki nong ialap naduh kaba set byndi ia ki haduh kaba shoh, bom bad pyniap. Ha ka jingshisha na ka liang jong ki Khristan ruh ki don kawei ka jingbakla kaba sniew; bad kata ka dei ka jingsngew kordor than ialade bad ka jingsngew kyrpang (superiority complex and reserved feeling) kiba la pyllong ia kiwei ban isih ia ki. Uwei u nongthoh histori ki Roman (Roman historian) u kynthoh, “Kine ki Khristan ki long kiba isih ia ki parabriew” (Haters of mankind). Kine ki jinglong ki long pyrshah ia ka jinghikai jong u Jisu. Kane ka jingkynthoh ka lah eh ban long kaba shisha namar haduh kine ki sngi ka dang don kata ka jingsngew kyrpang bad lehse dei kata ka daw ba sa mih ki “Mission compound” na ki jaka ba yn shah tang ia kiba long Khristan ban shongshnong.
Ki jingkynnoh bad jingmudui pyrshah ia ki Khristan hapoh ka hima Roman ki nangmih man ka por. Lada khih jumai, jur u phria bad ka eriong, khie ka thma, sniew ka rep ka riang ne jia ka nemsniew hapoh ka ri, ka jingkynnoh ka leit beit sha ki Khristan wat la kim bna ei ei ruh ia kita ki jingjia. Bad haba don ka jingjia kaba jur ka jingpyrta ka mih, “Ki Khristan sha krem ki sing”.
Ynda u Nero u la kiew ia ka khet, u la leh shibun ki kam bieit, kam runar bad jingpynshitom ba shyrkhei pyrshah ia ki Khristan. U la pynmih da ka hukum ba ym bit ban long Khristan. La ong ba ha ka 19 tarik u July jong u snem 64 H.K. u la phah thang ia ka nongbah Rome. U leh bym tip ei ei, u rwai bang ja bad kynnoh ia ki Khristan. Ha u bnai August jong u juh u snem u la kem, ring kum ki mrad da ki hajar ki Khristan shynrang bad kynthei bad u la bret sha ki sing ban bam shngiam. Ka jingiathuhkhana pateng ka ong ba ia u Paul ruh la ring bad la khrai khlieh bad ia u Petrus la sahnarphna da khongpong. Ka jingiap hangne ka long kaba shyrkhei katta katta haduh ba don ba ong kane te dei ka jingpynbaptis da ka snam. U Nero u la iap ha u snem 68 H.K. bad da ka jingiap jong u, ka jingpynshitom bein ia ki Khristan ka kut artad shiphang.

U Paul bad u Jisu:
U Paul u dang kham khynnah ia u Jisu. Um ju iohi ia u Jisu katkum ba ka paw na ka Bible, hynrei u lah ban tip shaphang jong u lyngba ki synran. Kumba la ong ha shuwa, u Paul u shu iohi paw bad sngew tang ka jingkren u Jisu ha ka lynti sha Damaskos; hynrei ha ki jingbatai pat u kham stad ban ia ki synran kiba la ju iaid lang bad u Jisu.
Kawei kaba pynpyrkhat ia ki riewad jingshisha ka long ba u Paul, hadien ba u la long Khristan, u la thoh shibun ki shithi sha ki balang ba u la seng; hynrei ha baroh ki shithi um shym pynpaw satia ba u tip ia ka jingim bad jinghikai jong u Jisu.Kane ka pynshisha ba um don jingtip ei ei shaphang ki jingshisha ha ka jingim bad jinghikai jong u Jisu. U Paul u ban jur shaphang u Khrist ba la mih pat. Kumta shibun na ki jinghikai u Paul kim ia dei satia bad ki jinghikai jong u Jisu.
Don ki riewstad jingshisha kiba iathuh ia ngi ba ka jingbatai jong u Paul ia ka jingiohi paw jong u ha ka lynti sha Damaskos kam long kaba shisha. Ki ong ba u Paul u shu ong, “Ka jingiohi paw” (Vision); hynrei u da ia kynduh shisha markhmat bad u Jisu ha ka doh; u la kyndit katta katta haduh um sngewthuh shuh namar um khmih lynti ba u Jisu un dang im. Ka pasoh jong ki jingthoh jong u Paul baroh ka thew ban kyntiew ne kynrong ia u Jisu sha ka kyrdan ym tang kum u nongpynim bad nongsiewspah da ka jingiap jong u ha ka dieng phna hynrei kum u Blei hi ha ka jinglong doh.

U Paul bad ki Gospel:
Hadien ba u Paul u la thoh san ne hynriew tylli ki shithi sha ki balang (2 sha ki nong Thesolonica, 2 tylli sha ki nong Korinth bad kawei sha ki nong Rome). Kata ka mut hapdeng u snem 60 bad 70 H.K, dei hangta la sdang thoh ia ka Gospel u Markus da u Ioannis Markos uba u khun jong ka Mary kaba shong ha kawei ka dong sepngi jong ka Jerusalem bad uba dei ruh u pyrsa jong u Joseph uba la tip kum u Barnabad. U Ioannis Markos u la ju leit bad u Paul ha ki jingleit ialap jong u (Kam 12:25; 13:5). Nalor u Markos u Loukas ruh u la ju leit lang bad u Paul (2 Tim 4:11. Kol.4:14; Phillemon ___).
Ha kitei ki jingkdew ngi lah ban sngewthuh ba u Paul kum u briew uba stad (philosopher) u lah ban ialam (Influences) ha kaba thoh ia ki Gospel ruh bad buh dak ban sngewkynriang ia ka jingngeit bashisur jong ki Khristan kumba ngin iohi ha ki jingjia kiba hadien.

Ka jingpynjot ia ka Temple:
Ha ka snem ba u Nero u iap, la mih ka jingialeh pyrshah kaba jur (national revolt) da ki Jiw pyrshah ia ka Hima Rome. Kane ka la jia ha u snem 70 H.K. Ia ka nongbah Jerusalem la pynjot noh thiaw. Ia ka temple bad ki kot ki sla kiba ia dei bad ki kam niam la sar lut khait. Shibun bah ki Jiw ki la leit phet rieh sha _____ bad ki nongrit sawdong jong ka ban lait im (Lk.21:21).
Shuwa ban kut ka spah snem kaba nyngkong. Ka niam Khristan ka la sdang biang ban roi. Ka sor Antiok ka la kylla long ka pdeng jong ka niam Khristan. Da ka jingtrei shitom jong u Markos ki la mih shibun ki balang harud ka wah Nile. Wat la ka la sdang roi ruh ka jingpynsitom ha ki bun ki rukom kam sangeh. Ka kem, la pynshitom ne pyniap ia ki Khristan; pynban bun ki riew pyrkhat ki nangiasoh bad ki da ieng skhem haduh kaba kut artad.
Haba sdang ka spah snem kaba ar, ki Khristan ki la ioh shong suk kaba long tang kum ka jingshong thait ban mad sa kawei pat ka eriong jong ka jingpynshitom kaba phriang na kawei ka bynta sha kawei pat ka bynta jong ka hima Roman. Ka snam jong ki Khristan ka tuid kham jur ha kane ka spah snem ban ha kiwei pat. Ha Asia Minor ki nongsynshar ki da pynpaw markhmat ia ka jingpyrshah jong ki. Bun ki riewngeit (martyrs) ki shah thang, shah sahnarphna bad shah khrai khlieh man ka sngi ha khmat paidbah.
Kito ki Khristan kiba nyngkong kim mon satia (no interest) ia ka sainpyrthei. Ki ialen ban kamai ia ka hok; ki kham bang ban lehbha ia kiwei, lehsbun lehsynei (hospitality and charity). Kine ki jinglong lehbha lehsbun kim don satia hapoh ka hima Roman. Naduh kaba sdang hi, kito kiba kham ioh kham kot ki ai ia kiba duk bad ki im ka jingim ha ka jingiaieit kum shipara. Haduh kane ka spah snem ki Khristan khamtam napdeng ki Jiw kim pat pdiang satia ia ka diengphna kum ka dak (symbol) jong ki; hynrei ha ba kumno re kumno ki kynmaw ia ka jingshah shitom jong u Jisu ki ruid dak diengphna ha lyer; ki Jiw leilei haba ki iohi ia ka diengphna ki da kyrngah bad bynthiew ia ka. Ka dak ka niam Khristan ha kata ka por ka dei ka dohkha.
Na ka spah snem kaba ar:
Haba kut jong ka spah snem kaba ar ka niam Khristan ka la phriang wat ha kito ki jaka ba ki briew ki la kham shai kham stad. Hynrei kaba pynlyngngoh pat ka long ba haduh kata ka por ruh ym pat don ing mane. Bad ka ktien “Balang” ka mut ia “Ka kynhun”. Ki Khristan ki ju pyllong jingiaseng ha ki ing briew.
Kawei kaba ngi donkam ban tip bad kynmaw ha ka jingim jong ki kynhun Khristan ka long ba ka bor jong ki riewniam ka nangkhlain. Ka rukom pyniaid ia ki kynhun ka bud thik ia ka rukom ba ki nong Rome ki synshar ia ka hima. Ia ki nongialam la tip kum ki tymmen Basan bad hadien ka nam jong ki ka kylla noh sha ki bishop kiba ka kamram jong ki ka long kum ki nongialam ba kynja mynsiem bad ban iada ia ka kymhun na ki nonghikai kiba ialeh ban ialam bakla.
Slem slem lane da ki bun phew snem kawei kawei ka kynhun ne balang ka synshar hi ialade hala ka jong ka jong ka balang; bad ki balang ki long saphred bha kylleng kylleng. Hynrei katba nang mih bad nangbun ki balang ki shem ba la donkam ki nongialam ne rangbah nongpyniaid khnang ba kan iaid ryntih ka kynhun. Kumta la thung ia ki bishop ban sharai ia ki balang khamtam ha Jerusalem, Antiok, Korinth, Ephesus, Rome bad kiwei kiwei de. Ka jingpyniaid ia ki jingiaseng ruh ka ia syriem kum ki Jiw, hynrei haki jingiaseng Khristan ki iai pule ia ki kyntien jong u Jisu bad pynrap pat da ki jingpule na ki Prophet.

Nang jngai na u Jisu:
Ynda haba ki Apostol lane kiba bud syndah bad ki kim don shuh, u bishop u nang khlain ha ka bor ha kaba synshar ia ki balang. Katba nang iaid ka por ki balang ki la nangiehnoh ia ki jinghikai ba tynrai jong u Jisu; ki nong Galatia ki la noh shiliang ka jingngeit sha ki Jiw. Ki nong Korinth ki la nangpdiang ia ki rong pyrthei katba ki nong Kolosai ki phai la ki khmat sha ka rukom jong ki Grik. Shibun na ki riewkhraw pyrkhat jong kato ka por ki shem ba ki jinghikai niam kim iahap shuh bad ki jingshisha. U Harnack, uwei na ki nongthoh, u la ong, “Imat ngi la nang kynriah na ki Gospel, na u Paul bad na u Ioannis bad nangtur sha u Clement, u Barnabas bad u Justin ne u Valentine”. Shibun na ki nongthoh Khristan kiba shemphang bad jynsur ka bor sngewthuh ki ong, “U Blei uba ngi mane mynta ym dei shuh u kpa bneng uba u Jisu u la hikai ne kren”. Ym don ba lah ban len ia ka jingshlur jong ki Khristan ban ieng skhem ha ka jingngeit wat hapdeng ka jingkyrduh. Ha ka juh ka por ka don ka jingkyrduh ha ka jingngeit ruh, ki la don bun ki bym ngeit ia ka jingpynpaw u Blei ha u Khrist namar la don bun ki rukom lehniam barim (pagan practices) hapoh ki balang. Nalorkata la don ruh ka jingkynrum kynram halor ka jingpynbeit ba u bishop ka Rome um long u Pope.
Nangta ki don sa ki jingkren bad jingpyni nia ba u Petrus u long kham khraw ban ia u Paul. Kane ka jingpyni nia ka la kylla long ka jinghikai niam (theology) kaba khraw bad kumta baroh ki Pope jong ka Rome ki kam ne niew ialade ba ki hiar pateng na u Petrus. Kum kane ka jingkam ne jingdawa kam don ha shuwa jong ka 200 snem. La ong ba u Petrus bad u Paul ki la iap ha Rome kum ki nongshahiap (martyrs) bad ki nong Rome ki kham ieit bad sngewbha ia u Petrus. Ia ka balang ha Rome (Roman Church la tip kum ‘ka balang u Petrus’ (Church Of St.Peter and St Paul). Ka long kaba shisha ba u Petrus u don ha Rome kumba katto katne por shuwa ba un iap, hynrei ym don kum kata ka jingsngewthuh ne jingpynbeit ba un long u khlieh jong ka balang katkum ka dustur synshar ha ka hima Roman, u nongsynshar ha Rome u long ruh u khlieh ka jingpyniaid balang (kumba ngi iohi u Nero u long u nongsynshar hima kumjuh ruh u pontiff ne uba halor ka niam).
Shuwa ban jam sha ka spah snem kaba saw, kata ka mut ha shuwa u snem 301 H.K. la mih shibun ki nongthoh kiba ki jingthoh jong ki ki pynpaw (highlighted) ia ka jingngeit ba jylliew bad ba shemphang jong ki Kristan kiba nyngkong ha kito ki por bad haka juh ka por ki don ruh ki jingthoh kiba ialeh ban tan ia ki Khristan sha ka jingmane patsha ne riewkhraw (Emperor or Hero Worship).Hangne ngin jer kyrteng bad iathuh shi kyntien ar kyntien shaphang jong ki.

U Tertulian: (160-235 H.K): U dei u bishop uba pawnam. U ka thoh ba ha ka por jong u ki paidbah (common people) ki diang ia u Jisu kum u briew; hynrei dei ma u hi uba la batai ia u Jisu kum uta ‘u ktien’ uba don bad u Blei.

U Origen (185-251 H.K): U dei u riewniam bad uwei na ki riewkhraw pyrkhat uba kylluid bad ba janai ka jingshemphang napdeng ki khristan kiba mynshuwa. U la long u nonghikai uba stad haduh katta katta ba ki khynnah skul jong u ki niew burom haduh ba kin da kum mane ia u. U hikai ba u Blei u long uba dap da ka jingieit bad ba tang ia u hi ngi dei ban mane. U la ong ruh ba u Blei un ym phah dujok iano iano ruh, hynrei un ai ei ka jingpynim ia baroh kiba phai sha U. Ha ki jinghikai jong u, u iai ban ba ym dei ban bakla ba u Jisu u dei hi u briew. Naduh ba u dang samla haduh ki sngi ka jingiap jong u um ju tieng iano iano ruh haba u sngew ba u kren ia ka jingshisha. Ngi iohi ba ka bor pyrkhat jong u Origen ka long thik ia ka jingmane Wei-Blei.

U Arius: U dei u bishop na Alexandria uba iai ong “U Blei u long Uwei” bad ba yn ym lah satia ban pyniakhlad ia ngi na u Blei. U hikai ba u Jisu u dei tang u jingthaw (created being) bad kumta um dei u Blei.

U Athanasius:U Phadar uba heh nia bha, u hikai ba u Jisu u dei hi u Blei. U long ka juh ka met (one substance) bad u Blei.

U PATSHA CONSTANTINE BAKHRAW (306-337 H.K.)
U dei uwei na ki Patsha bakhraw jong ka Hima Rome. U la pynkynriah ia ka nongbah jong u sha Istanbul. Bad hadien ba u la tei bha ia ka la khot ia ka ka Constantinople ban pynsah nam iaka kyrteng jong u. Ha ka por jong u ka Hima Roman ka la don ha ka jingsyier na ki nongialeh pyrshah hapoh bad habar. U iohi ba dei tang da ka bor jong ka niam ban lah ban tehsong. U don ka bor iohi jngai ba dei tang ka niam Khristan hi kaba la lah ban shah shibun ki jingeh ka ban lah ban long ka bor ban pynkhlain ia ka hima ruh. Kumta u la pyllong ia ka niam Khristan ka niam jong ka hima (state religion). Haduh kane ka por ki Khristan ki dang long hi ki nongmane Wei-Blei.

Ka jingkylla bakhraw: Ki rai jong ki briew
Na ki sur kren jong u Paul ha ki shithi jong u sha ki balang bad na kitei ki jinghikai ba la kdew khyndiat haneng, ka la paw shai ba ka don ka jingthmu ban kyntiew ia ka kyrdan (status) bad jinglong (nature) jong u Jisu sha ka kyrdan Blei. Hynrei ngi shem pat ba u Jisu u pynpaw ba un ym lah ban leh ei ei nalade (Ioan.5:30) bad u shaniah ha ka Mon u Blei. Katkum ka Bible ngi shem ba ka don ka jingbymhun halor ki rukom pyrkhat kiba kum kine naduh ba u Petrus bad u Paul ki dang don. Lehse ka don hi ka jingia hynmium hynmiam hangne hangtei ha ka liang ka bor pyrkhat hapdeng ki Khristan.
Kumta, kumba la kdew ha shuwa ia ka rukom pyrkhat jong u Patsha, u la khot ia ka Durbar bah ha Nicea, Nongbah ha Asia Minor ban iatai nia (debate) halor ka jinglong bad kyrdan jong u Jisu ha u snem 325 H.K. Ha kata ka jingiatainia kaba jwat bha, u Patsha kum u shongknor u la noh shiliang sha ka liang ban pyniaryngkat ia u Jisu bad u Blei. Ia kane ka jinghikai thymmai la tip kum ka “Nicean Creed”. Naduh kata ka por u Patsha Constantine u la hukum ia ki khun ki raiot ban phla ha ka kyrteng “U Kpa bad u Khun”. Dei une hi u Patsha uba la pynkylla iaka sngi shongthait na ka sngi “Saitjain” (Sabath) sha ka sngi “Rubibar” (Sunday) bad uba la pyllong iaka Diengphna ka dak ne shap (symbol) jong ki Khristan. Ha u snem 381 H.K. pat u Patsha Theodosius u la khot sa kawei ka Durbar niam ha Constantinople, ka sorbah ba la tei khnang da u Patsha Constantine ban pynsahnam iaka kyrteng jong u. Ha kane ka Durbar ki bishop kiba la wan poi ki duna bha. Kumjuh da ka bor ialam syiem hi la rai ban pynrung sa kawei ka jinghikai thymmai bad kata ka long ban pyniasohlang sa u Mynsiem Bakhuid ryngkat u Kpa bad u Khun. Kumne ngi iohi ia kata ka jinglong ne jingngeit “Lai ha Uwei” (Trinity) la thaw bad pynjanai da kine ki ar tylli ki Durbar. Ia kane ka jingphla ba thymmai la pynskhem shuh da ka Durbar ha Chanceldon ha u snem 451 H.K. bad hangne la batai ia ki ar tylli ki jinglong (two natures) jong u Jisu- Jinglong Blei bad jinglong briew jong u. Ha shuwa kane ka Durbar ka dang don sa kawei ka Durbar kaba la long ha u snem 431 H.K. ha Ephesus. Ha kane ka Durbar la rai ba ka Mari ka kmie u Jisu kan long kata ka ‘Theotokus’ kaba mut ka ‘Nongkha-Blei’
Naduh ka por u Patsha Constantine sha khmat, ngi iohi ba ka bor hima bad ka bor balang ki ia trei lang ban pynngeit ia ki briew ha ka nongrim jingmane “Lai Ha Uwei” ym dei shuh beit tang ha “Uwei u Blei” kum kito ki Khristan kiba mynshuwa ne ba nyngkong. Ka history ka iathuh ia ngi ba la kino kino kiba phla ba “Don tang Uwei U Blei bad mane beit tang ia U” la niew ia ki kum ki nongkren bein Blei bad la pynshitom ia ki kumba la leh ia kito ki Khristan kiba nyngkong.

Ka bor pyrkhat lade:
Lada ngi bishar da ka bor pyrkhat lade kyllum (common sense) ne da ka bor pyrkhat sani kaba kyrpang, khlem pep ngin shem ba kitei ki rai haka jaka ban sngewthuh kham janai shaphang u Blei Baim uba na bymjukut sha bymjukut ki kah syrngiew bad kah dum pynban ia ki jingshisha na kiba bun, pyllong ia ki ban shu ngeit la ka ngeit beit bad pynphai ia ki ban jngai na ka jingshem tynrai kaba don ha la ka jong ka dohnud. Ha kawei pat ka liang, kitei ki rai ki pynkynriah jaka ia ngi na ka jingmane ia u Blei haka mynsiem bad kaba shisha sha ka jingmane da ki rai briew bad ha ba kumta ka paw ba ym dei u Blei ba thaw ia u briew hynrei dei u briew ba thaw ia u Blei.

Jingkdew (references):1. Ka Bible.2. The Glory of the Early Church by Edward.A.Annett (Published by the India Indian Sunday School, Connor, South India 1936). 3. Reader Diest’s Mysteries of the Bible. 4. Encyclopedia Britanica-p.448. 5. Chamber’s Encyclopedia. 6. Ki Khanatang jong ka Balang Khristan da u Ph.J.Khonglah.

No comments:

Post a Comment