Tuesday, October 27, 2009

Ka Jinglong Bakhraw U Most Reverend Babu Hajom Kissor Singh Lyngdoh Nongbri

(J. Kharbuli)

Ia u Most Reverend (Babu) Hajom Kissor Singh Lyngdoh Nongbri, la kha ha ka 15th Jylliew (June) 1865 hapoh ka shnong Saitsohpen (Sohra) bad u la khlad noh ha ka 13th Naiwieng (November) 1923 hapoh ka shnong Puriang ha kaba u dang dap 58 snem ka rta, hadien ba u la shongthait na ka kam Sorkar kum u Superintendent ha ka Ophis u Deputy Commissioner, United Khasi& Jaintia Hills, District, Shillong, ha ka snem 1920. Kane ka jingkhlad kloi jong u ka la long ka jingduh kaba khraw ia ka Balang Unitarian, kaba u la pynpaw pyrthei nyngkong eh ha ka 18th Nailur (September) 1887, ha ka shnong Jowai bad kumjuh ruh ia ka jaid bynriew Hynniew Trep hi baroh kawei.
Quote:
“Haba peit thuh bad iit bniah ia ka rukom pyrkhat pyrdain ha ka imlang sahlang, bad khamtam eh kaba iadei shaphang ka jingim ba kynja mynsiem, u Babu Hajom Kissor Singh, u long shisha uba khraw. Ngi lah ban ong, lada yn thew ha ka tarajur, u la long uba ia ryngkat kyrdan ha ka rukom pyrkhat bad ki riewkhraw jong ka pyrthei hi baroh kawei. Um shym la duna tang khyndiat ruh, hynrei u la ban kham tam pynban ban ia ki.
“Kham niar napdeng ki Khasi-Pnar ha kito kip or ba kin poi sha ka kyrdan ba kham shalor ha ka kam shakri Sorkar, ka daw ka long ba ka jaitbynriew jong ngi ka dang sahdien ym tang ha ka liang ka pule ka puthi ha ka rukom pyrkhat pyrdain ruh. Kumta wat ynda u la don makna kiba la kham nang kham stad ruh, ka Sorkar Phareng (Dohlieh) kam ju kham ailad ia ki namar ka long ka jait bynriew kaba dang shah the mraw.
“U Babu Hajom Kissor Singh wat lada u don hapoh ka jingsynshar ki phareng, u ioh ka lad ban rung kam shakri Sorkar, la ka long ha ka kyrdan barit ruh. Naduh basdang jong ka jingtrei kam jong u, u ioh ka jingiaroh bad jingshaniah na kiba halor ba u long u briew uba shakri hok bad aiti met bad mynsiem ia la ka jong ka kam kaba la pynkhamti ha u. kane ka jingshakri hok ka la pynlong ia kiba halor (Sahep Rangbah) ban niewkor bad burom ia ka jingtrei jong u. kane ka paw na ki Certificate ba ki la ai ia u na ka por sha ka por. Ha ka jingiadei bad ka kam shakri Sorkar ki sahep (Dohlieh) Nongpyniaid ia ka kam, na ka por sha ka por ki la pynkiew kyrdan ia u haduh ba un da long u Babu Rangbah (Superintendent) ha ka Ophis Sorkar. Shuh shuh, ka paw ruh ba ym tang ki Sahep Dohlieh kiba niew burom ia u, hynrei na ki para – ri jong u ruh kumjuh. Ia kane ka jingshisha lah ban shem na ki jingthoh jong ki Riew-rangbah kiba na la ka ri.
“U Rangbah Jeebon Roy, uwei na ki Rangbah Khasi badon burom jong ka Sor Shilling uba la long u nongpyniaid (Chairman) ia ka jingialang pdiang burom ia u Babu Hajom Kissor Singh kaba la long ha ka 3 tarik, u Risaw (October) 1890, ba la khot kyrpang da ki Rangbah KLhasi ha Mawkhar, u ong kumne: “Ia kane ka jingialang la pynlong khnang na ka bynta ban pdiang burom ia u Babu Hajom Kissor Singh. Shisha, um pat da long u briew uba la rangbah bha, um long uba riewspah lane uba la don ka kyrdan jingstad kaba biang, hynrei u long pynban u briew uba la trei bad u dang trei hi ruh na ka bynta ka jingbha jong ka ri. Nga sngewsarong ba u don kum une u briew ha ka ri jong ngi. Kum u khlieh ha ka kam Sorkar, ka pyni ba u long uba khlain bor bad uba shemphang shibun. Kum u Rangbah Nongialam Niam Unitarian u long u ba trei bha bad minot shibun eh, etc.” (Ref. Pg 8- Jingim bad Jingtrei u Babu Hajom Kissor Singh).
“Ha ka kotkhubor ‘U Khasi Mynta’ kaba la pynmih ha u Naiwieng 1905, la kynthoh kumne “Kaba long Head Babu ha Kashari Jowai bad Kashari Shilling ngi iohi ba ka khambha ban tbit eh da u Khasi batip bad nang bha ia ka ktien Khasi, uba sngewthuh ruh ia ka rukom ka ri bad ia ka jingiadei ki Syiem, ki Wadar, ki Sorkar, Dalloi.. mynta haba u Babu Radhanath uba long Head Babu baroh shikatta u la ioh kam sha Dkhar bad ha ka jaka jong u, u Sahep Major Gurdon, Deputy Commissioner u la buh da u Babu Hajom Kissor Singh, katno ka long kaba sngewbha mangi ki Khasi. Ngi iohi ba une u Major Gurdon u long uba da pyrkhat bha uba kwah ban kyntiew ia ki Khasi katba u don ei ka lad bad ka bor. Ngi ngeit skhem ba u Hajom Kissor Singh un bit ia kane ka kam. Kane ka jingleh u Major Gurdon kan long kawei na ki kam jong u ban pynsah pyrto ia u ha ki Khasi.” (Ref. Pg28- Jingim bad Jingtrei u Babu Hajom Kissor Singh).
Ha ka por ba u Babu Hajom Kissor Singh u dang long u Dewan jong ka hima Khyrim ha ka snem 1902 ha ka jaka u Syiem Khlur Singh, uba don hapdeng ka jingpang u la ia synshar ryngkat bad ki Myntri ka Hima. Ha u bnai Nailar (August) 1903, ka la mih ka jingthoh ha ka Kotkhubor ‘U Khasi Mynta’ ia kaba la thoh da u M.D Myntri Khyrim State.
“Ha u Editor, ‘U Khasi Mynta’
Shaphang ka artikil jong phi shaphang u Dewan, nga kyrpad ban da batai khyndiat ba kan ym sngethuh bakla ki nongpule bakla ki nongpule… ka rukom synshar bad bishar u Dewan ka long kaba bniah bad thikna shibun, ka bym don mynshuwa ha khyrim, ngi sheptieng ioh ka hima kan kham kulmar ban ia kaba long mynshwa bym pat wa u Dewan, lada ka kmie jong ngi ka Sorkar Bahadur kam pyrkhat lypa kumno ban pynbeit. (Ref. Pg. 35- Ka jingim bad jingtrei u Hajom Kissor Singh).
Ha ka 9 th Naiwieng (November) 1904, arphew ngut ki Myntri bad uwei u Rangbah Shnong ki la phah shithi (dorkhas) sha u Deputy Commissioner, Khasi bad Jaintia Hills, Shillong ki ong kumne harum-
“Sahep, ngi kyrpad ban ai kane ka dorkhas ban ong ba ngi kine ki Myntri ngi la ia synshar bad u briew jong phi ka sorkar, u Hajom Kissor Singh, Dewan Khyrim State, la shisnem hynrei ngim shem ba u la leh sniew eiei iano iano ne ba un leh born e Syiem hi, te ngi la kwah ba une u Dewan un leit sha ka Sorkar, toi um shym leh khusur eiei ruh.” (Ref. Pg.33- Ka jingim bad jingtrei u Hajom Kissor Singh).
Ia ka jingkhraw jong u Babu Hajom Kissor Singh, ngi iohi ruh na ki jingkynthoh jong u Sahaep Rangbah (Dohlieh) haka synshar khaddar. La u dei tang u dohiong (Khasi) uba trei kam shakri hapoh jong ki, hynrei ki ai ka jingiaroh ia ka jingshemphang jong u ha ka kam ba u trei. Ym tang ba u long u bastad ban trei kam hynrei uba minot bad uba don ka jingkitkhlieh ia la ka kam ba la tynrong ha u. U la long uba don akor bad nang bha ban burom ia kiba halor jong u. Kane ka paw khamtam eh ha ka por ba u Chief Commissioner ka Assam Valley u wan jngoh ia ka District Khasi bad Jaintia Hills ha ka 26th u Naiwieng (November) 1893. Shwa ban poi une u Sahep Rangbah ha Inspection Bungalow, ka jaka ba un shong jahthait, u Babu Hajom Kissor Singh ula pynbeit ba ki khynnah skul na ka Unitarian Free School, Jowai, ba kin leit pdiang burom ia une u sahep ha phyllaw ka Bungalow. Kumta mar ia poi une u sahep, ki khynnah skul, shynrang bad kynthei, ki rah ia la ka kti kum ka dak ka jingpdiang burom bad ki ai ia ka kot pdiang burom. Une u sahep haba u la iohpdiang ia ka kot pdiang burom na ki khynnah skul u la leit jngoh ia ka skul hikai. (Ref Pg. 37-38 Ki Matti U Hajom Kissor Singh)
Ha ka por ba une u sahep… Uwei na ki khraw pyrkhat jong ka ri sepngi, u Rev. (Dr) J.T. Sunderland na America uba la wan jngoh da la ki jong ki khmat ia ka jingtrei u Babu Hajom Kissor Singh ha u bnai Kyllalyngkot (January) 1896… u ong kumne, “ U briew uba phylla shibun, uba adkar, u bym khwan lade, uba k apyrthei kam tip hynrei uba shynrang bad kum u nongmait lynti jong ka jingngeit Unitarian, u long shisha uba khraw… nalor kaba u trei ia ka kam sorkar na kaba u bsa ia la ka iing u la long ruh u LYNGDOH khlem nam khlem tulop jong ka balang baroh, u la ai lut ia la ka por kaba lait, ia la ka bor katba u lah ei bad ia man kawei pa kawei ka tyngka ba tam na k atulop barit jong u, u pynlut sha ka kam kaba u da ieit haduh katta katta… (Ref Pg 54-57 KA jingim bad jingtrei u Hajom Kissor Singh) (La sot na ka kot “Ki Matti U Hajom Kissor Singh Pg. 37-40” kaba la pynmih ha u snem 2002)
Quote- “Ha ka por ba u long u Manager jong ka Unitarian Free School, ki khynnah skul Khasi kim iohlad satia ban pule bad thoh examine da ka ktien la jong kata, haba ki ialeh ia ka Middle Schlorship Examination, kaba la pyniaid da ka sorkar. Dei tang ki khynnah dkhar (Bengali bad Assamese) kiba iohlad ban pule bad thoh daka ktien ba ki kren ha ka por examine haduh ka klas kaba hynriew (Middle English)
“Ha ka 8th u Rymphang (February) 1902, hapoh ka jingialam u Babu Hajom Kissor Singh, uba long u Manager jong ka Unitarian Free School, Jowai, u Babu Soso Tham uba long Headmaster ka Shangpung Middle English School bad u Babu Samuel Shalam, uba long u Officiating Headmaster jong ka Jowai Government School, ki la thoh bad kyrpad ia u Director of Public Instructions (D.P.I) uba long u Sahep Rangbah duh jongh ka skul ba un shah ia ki khynnah skul Khasi kiba ialeh ia ka Upper Primary Scholarship Examination ban kylli jingkylli da ka ktien Khasi bad ba ki khynnah ruh kin jubab da ka ktien Khasi hi kumba la shah ia ki khynnah skul dkhar, khnang ban nym don kano kano ka jingleh shilliang.
“U Sahep Rangbah nongpyniaid skul (D.P.I) u Mr W. Booth, hadien ba u la iohpdiang ia ka jingkynrpad ki laingut, kiba long ki nongpeit ia ki skul jong ki, ha ka 21th u Risaw (October) 1902, u la pyntip bad ai hukum ia u Sub-Inspector of Schools, ba u la mynjur ia ka jingkyrpad ba dei ban shah ia ki khynnah skul Khasi kumba shah ia ki khynnah skul dkhar haduh ka kyrdan Upper Primary Standard. Ia ka jingmynjur la phah kopi sha u Manager jong ka Unitarian Free School ban tip.
“Ha ka Kot Khubor ‘U Khasi Mynta’ jong u bnai Nailar 1903, la pynmih khubor ba u Director of Public Instructions, u la jied ia u Babu Hajom Kissor Singh bad ia u Dr. Roberts jong ka Welsh Phadri, ban long ki dkhot jong ka “TEXT BOOK COMMITTEE”. Ki don san ngut ki dkhot jong kane ka Committee, kata, (1) Deputy Commissioner, Khasi & Jaintia Hills District, (2)m U Director of Public Instructions, Khasi & Jaintia Hills, (3) U J.C Evans (Phareng) (4) U Dr. Roberts na ka Welsh Phadri, bad (5) U Babu Hajom Kissor Singh. Ka kam jong kane ka Committee ka long ban jied ia ki kot pule kiba dei ban pynrung hapoh ki skul…U Babu Hajom Kissor Singh, u la long ruh u nongiarap ia la I jong u para, u Nissor Singh, ban pybeit bad pynbit pynbiang ia ka Anglo Khasi Dikshonari (Dictionary). Kane ka Dicshonari ka long kaba nyngkong eh ban pynmih ha ka ktien Phareng bad Khasi.” Ref. Pg. 5-6 Ki Matti u Babu Hajom Kissor Singh).
Ha ka Kotkhubor ‘Mawphor’ kaba 11 tarik Naiwieng (November) 2008. Pg.4 u Rangbah Hamlet Rani (khun ksiew) u thoh ‘Ka Jingkynmaw ia ka sngi khlad noh u Babu Hajom Kissor Singh, kaba phra phewsan.’ Une u rangbah u iathuh ia ka jinglong bakhraw u parad jong u da kaba kdew bad sot na ki jingkynthoh ki riew shemphang, ia ka jingnoh synniang jong u ia ka jaid bynriew bad ka jingpyrkhat ba kynja niam. Une u rangbah u la sot, nalor kiwei kiwei bad khamtam na ka jingkynthoh u Dr. Salvanus Lamare, kaba la pynmih ha ka Kotkhubor ‘Mawphor (Supplement)’ kaba 12 tarik Naitung (July) 2006 Pg.2 haka Heading – ‘Babu Hakom Kissor Singh bad ki kam jong u – da u Dr. Salvanus Lamare, Member Sahitya Academy, New Delhi. Nga kwah ban nang pynskhem ia kane ka jingkynthoh da kaba iai ban shuh shuh kumne harum: - (Quote)…
Ka juk kaba u Hajom Kissor Singh u im, ka dei ka juk ha kaba don bun ka jing ia kawang ktieh hapdeng jong ka balang kristan bad kito ki bym pat long kristan, hynrei lada ngi bishar bha, ngi shem ba ia une u rangbah la burom da baroh. U Kynpham singh, ha ka kot “ka jingsdang ka jingspel bad jingthoh ia ka ktien khasi da ki dak roman” ngi lap ba u ong kumne ha ka “Ki ktien lamphrang”.
“Nga kyrmen ba kane ka jinglum jongnga kan pynneh ia ka nam bad burom jong kito ki riew radbah jong ka ri kum ki jong U Babu Jeebon Roy, U Babu hormu Roy Diengdoh, U Babu Hajom Kissor Singh, U Babu Radhon Singh Berry, Babu Sid Charan Roy bad kiwei, kiba dei ki nongseng, nongtei shisha ia la ka ri, kiba la phira sharai ia la ka jong ka ktien ba kan neh kan sah da ki tynrai ka ktien khasi paka, kiba la im por im sngi ban hikai bad ialam shaphrang iala ka jaid bynriew ha ka shong skul shongskal bad ha ka pule dangle, bad kiba (Pyrshah ka jingleh donbor bad jingsngewhanga mei jong ki wales methodist, pyrshah ka jingkhih jong ki hapoh ka niam bad ki dustur jong u khasi, bad pynduh pyndam ia ka kolshor hyndai u Khasi) la phira bad sharai, la ri bad sumar, la kdup bad da ia la ki hok, ki rity ki dustur bad ki tynrai ki jinglong khasi, ba ngi neh bad ngi long haduh mynta”.
Ki sngi jongngi kiba mynta ki lah pher. Ka don ka jingpynkhie im ban pynneh ia ki katto katne ki bynta jong ka kolshor u khasi pnar. Kane ka jingpynkhie im lehse kan punurlong ia ki kyntien jong U Babu Hajom Kissor Singh uba ong, “Nga sngew ba ka dei eh ba kawei ka seng ka iarap ban pyrshang lem ia kawei pat ka seng, lym kumta ki seng baroh ki lah ban duh noh”.
Kitei ki dei ki kyntien ki pyni shai ba U Babu Hajom Kissor Singh , ryngkat bad kiwei ki rangbah khasi ha kato ka juk, ki la trei bad duriap ban pynim ia kaei ba ka jaidbynriew ka dang ioh ban kam trai haduh kine ki sngi.
Hangne ngin pyni ruh haduh katno u hajom Kissor Singh, U don bynta ha kaba tei ia ka ktien khasi, ngi shim na ka kotkhubor “U khasi Mynta,” Nailur 1,896. la thoh kumne, “Nga la iohi ar tylli ki barit (Tracts) ba la thoh ha ka ktien khasi da U Babu Hajom Kissor Singh, bad ia kawei ka kot kaba la pynkylla khasi da U Nilmoni. Ka khasi jong kita ki kot ka long kaba itynnad shibun eh. Kita ki kitab ki ialam beit bad ki iaid dur bha. La don shisha, ha ka jingspel wei ar ba la shu kum btuid sha ka rim, hynrei kita kin sa nang pynduh suki sha ka jingjanai”.
Sa kawei kaba ngi lap ba “U Khasi Mynta,” Jylliew 1,899, la thoh kumne, “La phah sha ngi da U Babu Hajom Kissor Singh kawei ka kot jingrwai ki Unitarian ha ka ktien khasi ba ngin kynthoh ei ei ha “U Khasi Mynta.” La ngim da ong eiei ruh, ka long kaba la tip lypa ha ki briew baroh ba ka long kaba don ki jingrwai kiba kumno ne kiban rwai iaroh iano.hynrei kaba ngi iohi kaba kham donkam ka ban ong eiei hangne ka long ha ka jingbha ka ktien khasi jong kata ka kot jingrwai. Lada uno un ou khasi un pule un sngew ba ka jingmut ka da sngewthuh shai kdar namar ba ka ktien bad rukom thoh ka long ha ka rukom kren hi ngi ki khasi, bad ka jing spel ruh ka iaidbeit shisha shisha katban ym pyndkoh ia ki jingpule bad jingmut u nongpule. Tang don shisha ki jingspel khyndiat ki ba shu kum bakla. Hynrei don ruh ki jingpynpher khnang ia ka jingspel kum ka ktien “ieit” bad kiba kum kita haba ym shym I don jing pher ei ei wat lada kata ka ktien ka sah ha ka jingspel rim.
Lada ngi kwah ban khmih ia ka jingbha kata ka kot Jingrwai ha ka ktien Khasi, ngi lah ban shem tang da kaba pule ia ka jingrwai. “Na Ri Lum Thah Greenland, &c.” bad kiwei kiwei ki jingrwai kiba don ha kata ka kot jingrwai bad ha ka kot jongngi ki Kristan, hangta ngin iohi katno ka jingsngewtynnad ka khasi jong kata ka kot ka Jingrwai ki Unitarian. Kane ka long tang ba la trei leh trai da ki Khasi hi.”
U Jeebon Roy Mairom ha ka kot kaba u la thoh Ka Kot Pule Khasi Nyngkong, 1899, rpt, 1990, u la thoh kumne, “4. Ha kaba nga thoh ia ine I kitab rit U Babu Hajom Kissor Singh u iarap leh shibun eh bad ki jingkdew kiba donkam shibun eh.”, (p.ii).
Nga iohi ruh ba U Babu Hajom Kissor Singh, u don bynta ha kaba seng ia ka skul ban ai jingnang jingstad ia ki briew ha Jowai. U la don bynta ruh ha kaba iarap ia u Nissor Singh ha kaba thoh iaka dictionay. U dei u briew uba la noh la u synniang ym tang ha kaba seng iaka. Bunsien ka jaid bynriew ka iohi ia U Babu Hajom Kissor Singh tang kum u nongseng ia ka Balang Unitarian, ka klet noh ia kiwei pat ki jiongnoh synniang jong u. la dei por ban kynmaw pat ia une u khraw pyrkhat uba la khlad noh na kane ka pyrthei ha ka 13th u Naiweng jong ka snem 1923. ngi dei ban tih bad wad shaphang jong u namar u long uweu na ki Khasi uba la buh shadien bun kiei kiei kiba ki longdien ki dei ban tip.
Une u khraw pyrkhat u la thaw bun tylli ki jingrwai (Unitarian) ban pynkylla ruh sha ka ktien Khasi ia ki jingrwai ha ka ktien Phareng. Hapoh kane ka kot jingrwai u la pynrung ia kiwei kiwei de ki jingrwai ba la thoh da kiwei pat ki nongthoh jingrwai. Don ki jingrwai kiba long ki jingrwai iaroh ia u Blei Trai Kynrad, ki jingrwai haba jer bad pynkyntang ia ki khunlung bad kiwei kiwei kiba iasnoh ha kaba pyndep ia ka Niam ka rukom hapoh ka Balang. Kum u briew uba stad bad shemphang u la thaw ruh ha ka dur jingrwai ia ka jingduwailang, ka jingieng skhem u Daniel ha ka jingshisha, u khun sarong awria kiba don ha ka kitab Bible. Nalor ki jingrwai u la sot ia ki jingthoh na kane ka Kitab (Barim bad Bathymmai) kiba u shem ba ki long kiba iarap ha ka jingsngew ba kynja mynsiem. U pynlong ia ki kum ka Jingpule Lamphrang bad pule Rwai Respon. Shuh shuh u la thoh ruh ia ki kyndon pyniaid Jingiaseng, kum ha ka Jingiaseng Badeilang, Jingiaseng pynpaw bad kiwei kiwei de.
Kum u nongialam ha ka jingim ba kynja mynsiem u batai ia ka jingmut jong ka Ingmane ba ka dei ka Ingjingduwai ha kaba ki riewngeit ki wan ban ialum lang hapoh ka Ingmane ym dei ban buh ne wah ha kynroh ki kynroh ia ki dur ki dar (Tusbir) ba bun rong. Kum kine ki pynphalang pynthame bad khring noh ia ki jingmut jingpyrkhat, ki bym iadei satia bad ka Jingduwai (Jingiakren bad u Blei). Kumta ka Ingmane ka dei ban long plain, clean and simple.
U la batai bniah ia ka jingmut Baptism, u ong, “Ki kmie ki kpa ki khynnah ki kwah ban pynkyntang bad ban jer kyrteng ia ki, u Hymmen Rangbah jong ngi, u Jisu u la kyrkhu bad pdiang ia ki khynnah namar u ong ki dei ki Hima Bneng. Ki long kiba dang kum ki Blei ong ki Khasi jong ngi” (Diary Pg.5).
Nga ngeit ba ka jingim u Jisu ka long kaba bha tam ban pyni ia ka kam haka pyrthei bad namar kata ngi dei ban gin shim ne bud katba lah na ka. Ka tynrai ka Niam Unitarian ka long ban ieit ia u Blei U Kpa jong ngi naduh ka dohnud baroh, naduh ka jingmut baroh, naduh ka bor baroh bad ka dei ruh ban ieit ia ki para briew kumba ialade.
“Nga don ka jingkyrmen ban pynroi ia ka Niam u Jisu - ka Unitarianism ha ri Khasi, hynrei mynta ba la iap u Nongiarap (Rev. C.H.A.Dall), ban leh ia kata marwei ka la shitom shibun eh.” (Hajom Kissor Singh).

No comments:

Post a Comment