Tuesday, October 27, 2009

Ki Rukom Ha Ka Bible : Ha Ka Shikyntien Kwai

Hadien ba kila mih pyrthei ki katto katne tylli ki Gospel bala kyntait (lada yn pyndonkam da ki kyntien ba kham jem), ka Pyrthei khamtam u paid Kristan lehse ki don ha ka umdum. Namar ba baroh shi katta la hikai bad pynngeit ba ki don tang 4 (saw) tylli ki Gospel kata u Mark, u Luke, u Mathew bad u John, hynrei mynta la tip ba ki dang don sa kumba 30 (laiphew) tylli ki Gospel kiba la pyndonkam da ki Kristan tynrai (kiba la shah kyntait bad pynduh pyndam syndon) bad ka Gospel jong u Judas Icariot, ka Gospel jong u Thomas, ka Gospel jong u James bad ka Gospel jong ka Mary Magdalene ki dei ki katto katne kiba la paw pyrthei. Namar kata halor jong kine ki jingshisha la sngew dei ban wan rah ia ka jingtip kaba shai shaphang ka Bible bad kane ka jingthoh hangne ka dei kaba pyrshang ban ai ia ka jingshai shaphang kumno ba kane ka kitab Bakhuid bad ba pawnam tam jong ka Pyrthei ka ioh ia ka dur kumba ka long mynta.
Lada ngin buh ia ka jingkylli “Mano bala thoh ia ka Bible?” Ia ka ne uno uno u briew khamtam kito kiba ngeit ia ka Bible kum ka bor ba kynja mynsiem ‘ka ktien ka jong U Blei,’ Ka jubab jong ki khlem artatien kan long ba la thoh ia ka da U Blei. Hynrei lada ngin shim ia ki bynta kiba don ha kane ka Kitab ngin shem ba ym don kawei ruh ka kitab kaba khlem ai kyrteng ha ka kyrteng briew. Baroh ki kitab la ia kyrteng ia ki ha ki kyrteng briew. Ym don kawei ruh ka bynta ha ka Bible kaba kam ba la thoh ne ba la pule ha u nongthoh da U Blei. Baroh ki kot ha kane ka kitab ba khuid jong ki Hebrew bad ki Kristan ka dei kaba ai kyrteng ha ka kyrteng briew wat la ka don ka jingong ba ki ioh ia ka jingpyrsad mynsiem na U Blei.
Ka jingai kyrteng ne buh kyrteng ia ki lynnong ha ka Bible kim dei shaphang u ne ka Nongthoh, hynrei ka dei tang ka rukom kaba la ju pynmyllien. Kum ka nuksa shim ia ka bynta kaba nyngkong (bad kaba long ka pdeng ne ka dohnud) jong ka Bible ki Hebrew. Ia kane ka bynta la khot ka Torah ne ka Pentateuch (ka kyrteng Greek jong ka), kiba long ‘ki san tylli ki kitab u Moses.’ Ka kyrteng phareng jong kine ki kitab ka dei kaba la ioh na ka kyrdan jong ha ka jigpynkylla ktien ia ka sha ka ktien Greek bad kita ki dei ka Genesis, ka Exodus, ka Leviticus, ki Numbers, bad ka Deuteronomy.
Dei tang kito kiba don ka jingngeit kaba khim palat kiba dang ngeit haduh mynta ba ia kine ki san tylli ki kitab la thoh da u Moses hi. Kumno un thoh u Moses khamtam haba ka don ka bynta ha kaba la thoh shaphang ka jingiap jong u Moses! U Moses un thoh shaphang la ka jong ka jingiap? Ki lah lehse ban don ki katto katne tylli ki bynta jingiathuh pateng kiba naduh ka por jong u Moses bad ki katto katne tylli ki bynta ha ka Exodus, ki dei kiba naduh kata ka pateng jong u Moses. Hynrei ha ka jingiaid bad jingkylla jong ka por, wat kine ruh ki shim ia ka dur kaba thymmai.
Kane ka dei ka jingbatai lyngkot kumno ba ki riew-wad bniah (scholar) naduh ba sdang ka jingwad bniah shaphang ka Bible ki ioh jingtip shuh shuh shaphang ki jnit ki jnat ki rukom bad ki parom ha kine ki san tylli ki kitab; kumno ba ki shim ia ka dur kumba ki long mynta.
Nyngkong eh ki lap ba ki don ki jingiathuh khana ki ban arsien (doublets) ia ka juh ka parom. Nangta pat ki lap ba kawei ka thup-parom ka pyndonkam tang da kawei ka kyrteng kaba ki Hebrew ki khot ia U Blei bad kata ka dei ka kyrteng YHWH- Yaweh, ne Jehovah. Ha kawei pat ka thup-parom ki kham sngewtynnad ban pyndonkam ia kawei pat ka kyrteng Blei ha ka ktien Semitic, bad kata ka kyrteng ka dei ka Elohim- bad kaba kham sngewtynnad ha kaba ia dei bad kane ka ktien ka long ba ka dei ka kyrteng kynthei jong kiba bun ki Blei bad kaba ia syriem bad ka ktien divinitas ha ka ktien Latin, kaba mut kiba khuid. Ki riew-wad bniah ki khot ia kine ki artylli ki tyllong ba ia pher jong ka Bible ki Hebrew, ka tyllong “J” (ka Jehovah ka mih na ka jingbakla ki nong-german ban kynnoh ia ka ktien YHWH) bad “E” pat na ka kyrteng Elohim.
Nangta shuh shuh ki lap ba wat hapoh jong ka thup kaba wan na ka tyllong “E” ki dang don sa kiwei pat ki jingban arsien ia kajuh ka parom ne ki jingthoh. Kawei ka thup ka kham ban khia ia ka kam kaba ia dei bad ki kam Lyngdoh (Priestly) ha ki jingainguh, ki kam kyntang, ki rukom jingleh niam, bad ki kam ba iadei bad ka ain. Ki khot ia kane kawei pat ka rukom ka “P” kaba mut Priestly. Khatduh ki lap ba ka kitab Deuteronomy; kum kito kiwei pat ki kitab kiba bud hadien jong ka, la thoh ia ki ha ka rukom kaba kham pher bad ki don ruh ka rukom ngeit (theology) kaba iasyriem. Ha kine ki kitab ngin lap ba U Blei ruh u ia don bynta lem ha ka histori da kaba u ai burom ne iaroh ia kito ki nongsynshar kiba hok bad kiba kohnguh bad u pynrem bad pynjot artad ia kito ki bym kohnguh pat. Ia kane ka rukom ki khot ia ka ka “D.”
Ha shwa ba ngin ia kam sha khmat, leshe kan long kaba iarap lada ngin buh ryntih shwa ia ki pateng kumba ki long ha ka Bible. Ieinoh shwa ia ki parom rim shaphang ka jingsdang jong ka Pyrthei naduh u Adam bad ka Eve haduh u Noah bad ki pateng ba bud jong u. Kine ki dei ka jingsdang jong ka Pentateuch, hynrei ngin sa iohi ba kine ki jingthoh bala kdew ha khmat kim dei satia ki jingthoh kiba la rim tam kiba don ha ka Bible.
Ka parom ka ba bud pat kadei ka jingiathuh khana shaphang u Abraham bad ka lok jong u ka Sarah. Kane ka jingiathuh khana ka batai ia ngi kumno kine ki shilok ki mih na ka shnong Ur kaba long ka nongbah jong ka ri Mesopatamia (Iraq) bad tawiar pyllun haduh ba kin da poi sha kita ki ri lum sha kylla jong ka ri Jordan nangta ki hiar pat sha ka ri Egypt bad wan phai kylla biang. Ki jingphet shnong kiba kum kine ki jyllei bha ha kito ki por ia kane lah ban pynshisha na ki sakhi satar kiba la lap da ka tnad pule bad tih ia ki jingbuh jingtei uba rim. Ki jingphet shnong kiba kum kine ki sdang na ka snem antad 1900 BCE (Before the common era). Ha ka pdeng jong ka juk tama. Ki jingiathuh khana shaphang kita ki Kpa tymmen kum u Abraham, u Issac bad Jacob ia uba la khot hadien u Israel kin hap ha ka spah kaba hadien. Hadien pat ka wan sha ka pateng jong ki khun Israel kaba sdang na u Joseph kiba la hiar ban buhai shnong sha Egypt bad kylla long ki mraw hangta. Kine ki jingthoh ki pyrshang ban pynpaw ia ki jingjia kiba la jia hapdeng ka spah snem kaba 18 bad 12.
Ka pdeng ne ka dohnud jong ka jingiathuh khana jong ka jait bynriew Hebrew ka dei ka jingiathuh khana shaphang u Moses bad shaphang ka jingiohlait luid jong ki Nong Israel na ka jingshahteh mraw ha kti ki nong Egypt. Lada ki Hebrew ki dei kita ki nongbylla mynder ha ka ri Egypt kiba ki khot ki ‘Hapiru’ ka dei kawei pat ka jingkylli kaba dang hap ban iatai. Ka kyrteng Moses pat ka dei ka kyrteng kaba wan na ka ktien Egypt bad ka jingmihshnong jong ki mraw na Egypt sha ka ri Canan ka dei kaba iahap bad ki sabut ki sakhi katkum ka jinglap jong ki stad history kaba la jia ha ka snem 1200 BCE, hynrei haduh mynta ki Skholar kim pat lah ban rai ba kane ka la jia ha ka jingsynshar jong uno na ki syiem Pharoah.
Ki ar tylli ki spah snem kiba bud pat ki dei ki rta ne spah snem ia kiba la batai ha ki kitab u Joshua bad ki Judges hashwa ba ka jaitbynriew Israel kan iatylli hapoh kawei ka ri. U Samuel u dei u nongiathuhlypa uba la pynsleh ia u Saul kum u Syiem ba nyngkong bad nangta sa ia u David. Ka bynta kaba ar pat jong ka jingiathuh khana ka iadei bad u Samuel bad kumno ba u Samuel u batai ne iathuh shaphang ka iingsyiem jong u syiem David, bad baroh ki jingjia bad ki drama ha ka. Ka jingsynshar jong u khun u David na ka syiem Bathsheba, u Solomon, hadien jong ka snem 1000 BCE ka dei ka aiom ksiar jong ki nong Israel namar ha kane ka por kila lah ruh ban tei ia kawei ka Temple ha Jerusalem.
Hadien ka jingiap jong u Solomon ha ka snem 922 BCE ia ka hima jong u la phiah ha ki ar bynta, kita ki long ka Judah ha ka phang ba shathie ha kaba ka nongbah jong ka, ka dei ka Jerusalem bad ka Israel ha ki bynta ba shatei bad ka nongbah jong ka, ka dei ka Shechem. Ki Prophet ki ieng pyrshah bad maham ia ki syiem bad ki Lyngdoh niam jong ki baroh ar liang pyrshah ia ka jingiaidlait jong ki ia ka lynti ka jong U Blei, hynrei ym don ba patiaw satia. Ki Assyrian kila jop thma bad kurup bad pynwai artad ia ka hima ba shatei jong ka Israel ha ka snem 722 BCE. Ka Jerusalem bad ka Judah ki shah jop ha ki nong Babylon ha ka snem 587 bad u Syiem ba khatduh jong ka Judah ula shah pynryngkang par, dei hangta bad ka ka kitab jong ki syiem (Book of Kings) ruh ka kut artad. Ka jingryngkangpar
ka neh kumba 50 snem eiei. Hadien nangta u Cyrus jong ka ri Persia ula jop thma ia ki nong Babylon ha ka snem 539, une u la ailad ia ki Jew ban leit phai. U Nehemiah ula shakri kum u lat jong ka Persia ha Judah bad ula ailad ia ki ba kin pynieng biang ia ka Kynroh jong ka Jerusalem bad u Lyngdoh Niam Ezra ula pyniaid ia ka rukom lehniam kiba ia dei bad ka jingngeit ha u Yahweh ha ka temple kaba khamrit kaba ki dang dep shna.
Ki tyllong kiba pher ba pher jong ka Bible imat ki sdang ha kane ka por bad ka pateng. Ka tyllong kaba ngi khot ka “J” imat ka kham shim khia ia ka Judah bad lah ban long ba la sdang ban lum ia ka ha ka rta jong u Solomon ha ki snem 900. Ka tyllong “E” pat ka sdang ha ki bynta ba shatei lehse ha ki jakarieh jong u Shiloh.
Baroh ar kine ki tyllong ki buhlang ia ka jingiathuhkhana jong u Moses bad ka Exodus ryngakat bad ka jingiathuh khana shaphang ki kpa tymmen kaba mut u Abraham, Issac bad u Jacob. Hynrei ka tyllong “J” pat ka ban khia shaphang ka jinglongtynrai bad ka jingdonkam jong ka jutang jong U Blei bad U Abraham. Ka tyllong “E” pat ka kham ban khia shaphang ka jingdonkam jong ka kitab Exodus bad ka jingiateh jutang halor jong u lum Sinai. Haba ka iathuh shaphang kumno ba U Blei u pynpaw nyngkong ialade ha u Moses ha ka kyrteng YHWH, hynrei ka pyndonkam pat ia ka kyrteng blei kaba don jingiadei bad ki kynhun-blei jong ka jaitbynriew Canaan.
Ka paw kumba kine ki ar tyllong ki sdang ryngkat bad ki da ban khia bha ruh ia ki bynta kiba ia pher, imat la kynthupalng pat ia ki hadien ba hima ba shatei kala kyllon haba kiba bun na kiba iohlait kila ialum paid bad ki shipai Judah kaba don shathie. Namar kata ka jingiathainlang biang ne ka jingiakynthuplang biang ia ka tyllong “J” bad “E” kala jia hadien ka snem 722 BCE. Nangta ha ka por ka jingsynshar jong u Syiem Josiah jong ka Judah ha ka snem 622, la iathuh ia ngi katkum ka kitab 2 King 22, bala lap ia ka “kitab jong ki ain” ha ka temple ha Jerusalem. Kane ka hukum ia ka jingpynbha ia ki rukom lehniam; kaba ka pdeng jong ka ka dei ka jaka kaba duwan kaba ha skit-pdeng. Kane ka kitab jong ki ain ka dei ka pdeng ne ka dohnud jong ka kitab Deutronomy “D.” U nonglum jong kane ka tyllong u lum ia kata ka kitab ba kan long kum ka jingkren ba khatduh kaba la kren da u Moses ha shwa ba un iap bad kum ka kot kaba nyngkong kaba bteng ia kata History kaba kyntang kaba kynthup ia ka Deutronomy, Joshua, Judges, Samuel bad ki Kings haduh u Josiah.
Haba ka jingphet shnong ka jia lai phew san snem hadien, la buh- lang pat sa kiwei pat ki syiem.
Kaei kaba ngi tip mynta kum ka Pentateuch, kaba sdang na ka jingiatuh khana shaphang ka jingsdang jong ka Pyrthei, ka sdang hapdeng ka spah snem kaba 450 BCE, hashwa ka por jong u Nehemiah bad u Ezra. Ka tyllong “P” kaba shimkhia bha ia ka ki kam ain, ki kam leh niam ka sdang na ka jingiakynad kaba mih na ka jingshah-pynpra ka tempil u Solomon bad kata ka jingkwah ban pynneh pynsah ia ki rukom – ne kata ka jingsngewdonkam ban lum biang ia kito ki rukom na ka bynta ka tempil kaba ar. Da shisha ka Torah ka long kum ka riti na ka bynta kata ka ri kaba thymmai kaba ialam da u lyngdoh niam Ezra bad u Lat Nehemiah. Ha ka kitab u Nehemia kaba 8, u Ezra ula pule jam bha ia ka khnang ba ki briew baroh kin ioh sngew ia ka.
Dei hapdeng jong kane ka juh ka por ruh ba ka Bible ki Hebrew ka ioh ia kata ka rukom ha kaba la bynta ia ka ha ki lai bynta. Ha ka ktien Hebrew ia kine ki jingia-bynta la tip ia ki kum ka Torah, ka Nevi’im (ki Prophet), bad ka Ketuvim (ki jingthoh). Ha ka rukom ngeit jong ki Jew ia kine ki kitab Hebrew la ai ia ki da ka kyrteng Tanakh, kaba ngi ioh na ki dak ba nyngkong jong kine ki lai tylli ki bynta – T,N, bad K.
Ka Torah ka kynthup ia ki san tylli ki kitab jong u Moses kaba ngi la ia batai. Ka kitab Neivi’im, ne ki Prophet ka don 8 tylli ki kot kli ne ki kitab: ki saw tylli ki kot kli jong kita ki “Prophet ba kham ha shwa” kaba ma ngi ngi khot ka kitab Deuteronomy naduh u Joshua, ki Judges, lyngba u Samuel bad ki Kings. (kane kaba hadien la bynta ia ka kum ka kitab ba 1 bad ba 2 jong u Samuel, ka kitab kaba 1 bad kaba ki King ha ka Bible jong ki Kristan; katba ha ka Tanakh pat la niew ia ki tang kum kawei ka kot kli.)
Hadien nangta pat ki wan sa ki saw kli ki kitab jong “ki Prophet kiba kham hadien”- ka kitab jong u Isaiah, u Jeremiah, u Ezekial bad “ki khat artylli ki kitab”- kiba kynthup ia kita ki khat ar ngut ki Prophet kaba khamrit, naduh u Hosea haduh u Malachi- ha ka Bible jong ki Kristan la buh ia ki ha ki khat artylli ki kitab kiba iapher.
Katba kine ki rukom ba iapher ia pher ki nangsan nangroi, la pyndap ruh sa dsa ki jingthoh kiba kham hadien kiba don ka jingiasyriem bad ka jingiahap bad kine ki rukom ne ki tyllong. Kum ka nuksa u Prophet Isaiah uba nyngkong, uba ka jingtrei jong u k sdang “ha ka snem kaba u Syiem Uzziah u iap” (742 BCE), la pyndap pat ha ka kot kli jong u sa da ka jingiathuhlypa jong u Isaiah uba ar, uba la paw shai ba u kren ha ka por jong ka jingshateh mraw (539 BCE) bad lehse la kynthuplang ruh sa ia u Isaiah uba lai uba la thoh kham hadien (530-510 BCE). Kam don satia ka jingiapher ha ka Bible ha kane ka bynta. Ki dei tang u “Isaiah.” Kane ka dei kaba ngim lah ban mut dur ha kane ka pyrthei shai jong ngi, ba yn thoh da uwei pat bad ai kyrteng ha uwei pat- kata ruh ha ka rta kaba ia pher. Hynrei kane ka dei kaba jia bha ha ka rukom jong ka Bible.
Ka bynta kaba lai jong ka Bible, ka Ketuvim, lane ‘ki jingthoh’ kane ruh ka kynthup ia shibun ki jingai kyrteng kiba kum kine. Kum ka nuksa ki Psalms ki dei kiba la ai kyrteng ha U David, wat la ki don ki kitab kiba thoh san spah snem hadien jong ka jingiap jong u, ha ka por jong ka jingshah-teh mraw. Kumjuh ia ki Proverb la ai kyrteng ha U Solomon uba stad, hynrei kiba bun pat ki jingthoh ki dei kiba dang thoh hadien pat. Ha ki Jingthoh ruh la kynthup ia ka parom shaphang u Job, ki san tylli ki kot kli kiba don ka jingiadei bad ki rukom leh niam jong ki Jew haba ki pyndon burom ia ki sngi ba khuid ne sngi ba kyntang jong ki (ki Song of Songs, Ruth, ka Lamentations, Ecclesiastes, bad Esther), u Prophet uba kham hadien u Daniel, bad ki jingiathuh khana jong u Ezra, Nehemia, bad ki Chronicle. Ha ka jingshisha ka Tanakh ba tynrai bala jied (canonised) jong ki Jew ka kynthup tang ia kine ki arphew saw tylli ki kitab.
Wat la katta ruh ka jingpynmih ia ki jingthoh kiba kyntang ka dang iaid hi; dang iai-pynmih hi shaid shaid kita ki jingthoh ba kyntang. Ka pateng jong ki Nong Persia ka kut noh ha ka snem 330 BCE da ka jingjop thma jong u Alexander ba Khraw bad ka pateng ba bud jong u. Ka ktien Greek kala sdang ban jop khamtam ha ka jingpyndonkam ha ka thoh ka tar ia ka ktien tynrai khamtam ha ki bynta ba sha mihngi jong ka duriaw Mediterranean. Hadien, ha ki por hadeng jong ka snem 166 bad 160 BCE, wat ki Jew ha Palestine ruh kim nang shuh ban kren da ka ktien Hebrew hynrei da ka ktien Aramiac. Katba na ka bynta kito ki Jew pat kiba sah sha ki ri nongwei shabar na Palestine ka ktien Greek ka dei ka ktien kaba ki ia pyndonkam paidbah. Ha kata ka por na ki Jew ba sah sha ri nongwei, ka kynhun kaba heh tam ka don ha Alexandria ha Egypt. Kane ka kynhun kala ai bor ban pynkylla sha ka ktien Greek ia ka kot niam ki Hebrew bad ia kane la khot ka Septuagint, kaba la ai nam ia ki ynniewphew ngut ki riewstad kiba la pynlut por ha kata ka jingpynkylla ktien. Kumba ki bym dei Jew (Gentiles) ruh kila sdang ban pdiang ia ka Jingmane Wei Blei ki Jew, dei ia kane ka kitab Greek kein ba ki tip kum ka “Biblia” (Kaba mut ki kitab)
Ki jingthoh bakhuid jong ki Jew ki dang iai mih na ka por sha ka por, hynrei mynta bunsien ki wan ha ka ktien Greek. Ia kine ruh la niew ba ki dei kiba la pyrsad mynsiem hi. Kito kiba pyndonkam da ka kitab tynrai kaba mut da ka ktien Hebrew ki kham ioh kabu ban ia kito kiwei pat; khamtam eh haba ka don ka jingiapyrshah ban lum lang ia ki Jews baroh. Ka jingshah pynkyllon lane pynpra jong ka Temple ha Jerusalem da ki Roman ka la pyllong iaki Rabai ba kin pyrkhat bad wad lad kumno ban teh song ia ki khun jong u Blei. Ki la sdang ban lum ryntih ia ki kitab Hebrew jong ka Bible.
Ha kiba bun ki Synagogues pat ki Lyngdoh niam ki dang iai pyndonkam hi ia ka Septuagint (ka Bible ki Hebru ba la pynkylla sha ka ktien Greek). Ki Jew kum u Paul bad ki Gentiles kum u Timothi kiba pdiang ia u Jisu kum u Mesaiah jong ki; kine baroh ar ki pyndonkam hi ia ka Septuagint kum ka Bible jong ki. Ha kajuh ka por ma ki bad kiwei pat ki Kristan tynrai (Early Christian) ki dang iai pynmih hi ki jingthoh kiba ki thoh dalade ia kiba la pule ruh ha ki jingialang jong ki balang jong ki. Hynrei ha kata ka por kam pat don kano kano ka jingiamynjur lang ha kaba yn ia jied ia kino na kine ki jingthoh ba thymmai kiba yn lah ban pyndonkam ha ki por jingiaseng. Kane ka iai neh tad haduh ba ka la don ka jingiakynad kaba ktah ruh ia ka jingiatylli lane ka jinglong kawei jong ka balang.
Ha ka bynta pdeng jong u spah snem uba ar CE (Common Era), u kristan na ka jaitbynriew Gentile uba riewspah uba ka kyrteng jong u ka dei u Marcion, une u la tyrwa ba ka balang kristan ka dei ban kyntait noh ia kita ki jingiadei jong ka bad ki tynrai jong ka lane ki thied kiba dei na ka jingngeit Jew. Kane ka jingngeit kaba la tip kum ka Marcionite Christianity ka ialeh ban kyntait na kaba mane ia u Blei uba u Jisu u mane u Blei uba long u Blei jong ka Bible Hebru, u kyntait ruh ban pyndonkam ia ki jingthoh bakhuid ha ka ktien Hebru bad u da batai ruh ba ki jingthoh bakhuid ki dei ban kynthup tang ia ki shithi jong u Paul bad ia ka Gospel kaba la pynbeit pynbiang da u nongbud Gentile, u Luke. Namar ba ka la pawshai ba u Jisu u mane ia u Blei jong ki Israel, ki Bishop Kristan ki kyntait mardor ia kane ka jingmut jong u Marcion. Ki la rai ba ka balang kristan kan iai pyndonkam hi ia ka Bible Hebru (Ha ka ktien Greek). Nalor nangta ki Bishop ki hap ruh ban rai kum ki Rabbi hi ha kaba yn jied na ki jingthoh bakhuid kiba la paw ha kata ka por ba yn kynthup lang ia ki ha kata ka jutang kaba thymmai ha u Krist. Ki la pdiang ia ka shithi jong u Paul bad kumjuh ruh kiwei pat kiba kam ba ki la ioh bor na u (Jisu) ne na ki Apostol jong u. Ki la kynthup ym tang ia ka Gospel jong u Luke hynrei saw tylli ki Gospel ki ba la kam ba ki dei kiba la wan na ka bor jong ki Apostol kiba ithuh bha ia u Jisu ha ka doh. Ki ai ka jaka kaba nyngkong ia ka Gospel kaba la ai kyrteng ha u Mathew kaba long ka kitab kaba pynpaw shai kdar ba u Jisu u dang pyndep hi ia ki rukom kum u Hebru bad ha kajuh ka por u dei uta uba yn pyndep ia kaba la iathuh lypa.
Ynda ka la poi ha kaba yn kynthup ia ka jingiathuhlypa kristan; ka la don nyngkong ka jingartatien kum ba la jia ha ki Rabbi bad ki shem jingeh ban rai la yn pynrung ia ka jingiathuhlypa ne jingiohi paw jong u Daniel ne em ha ka por ba ki pynlong ia ka Bible Hebru. Namar kata napdengjong ki kristan ha kata ka por ka kitab kaba khadduh eh ba kin pynrung ka dei ka Revelation – Ka ba long ki shithup ki jingiathuhlypa bad ki jingiohi paw kiba la ai kyrtengha u Apostol John. Wat haduh u spah snem u ba 4 C.E. ki dang don hi ki kristan kiba pyrkhat ba dei ban iehnoh ia ka kitab Revelation namar ba ki sheptieng ba kin don ki briew ki ban batai bakla ia ka.
Ha kane ka rukom ka jinglum bad pyllang ia ki jingthoh ban pynlong ia ka Bible ki Hebru bad ka jingthoh jong ki Kristan la iehnoh ia shibun ki jingthoh ki bym sngew iahap. Kum ka nuksa ha ka Bible Hebru kaba la pyllong da kita u Masoratic, kane kam shym la kynthup wat tang ia baroh ki kitab kiba la don ha ka Septuagint. Ha kajuh ka por ka ki jingthoh bakhuid jong ki Jew ki dang iai mih bad la thoh ia ki ha ka ktien Greek. Kumba ka balang Kristan kaba long pdeng ha kata ka por ka la rai ban iai pyndonkam ia ka Septaugint kumta ka pdiang ruh ia ki katto katne ki jingthoh kiba don ha ka. Ynda u St.Jerome u la pynkylla ktien Latin ia ka Bible (Ka Vulgate), u la buh la ka jong ia kito ki jingthoh ki bym shym la pynrung ha ka Bible Hebru. Kine ki jingthoh ia kiba la tip kum ki “Aprocripha” ki kynthup ia ki jingthoh kum ki kitab ba nyngkong bad ba ar jong ki Maccabees, ka jingiathuh khana jong ka Hannukah: kata ka jingstad jong u Solomon, bad ka Ecclesiasticus lane ka jingstad jong u Jisu, u khun u Sirach bad kumba shi dorjon kiwei pat ki jingthoh. Kine ki jingthoh la pynrung ia ki ha ka Bible Catholic bad ka Bible jong ki Eastern Orthodox kum kita “Ki Deutero – Canonical” hynrei ha kiba bun ki Bible jong ki balang Kristan ym shym la pynrung satia ia ki. Ha ka Bible jong ki Anglican la buh ia ki ha ka bynta pdeng kaba pyniakhlad ia kaba ki Kristan ki khot ka Testement kaba rim bad ka Testement kaba thymmai.
Phin iohi lehse ba nga kiar na kaba pyndonkam ia kine ki ar tylli ki jing-ong namar ka jingmut kaba mih nangne ka dei kata ka jingmut Kristan kaba pynpaw ba ka balang Kristan ka la kam ia ka jingngeit Jew (kum kata kaba la leit noh ne kaba la rim). Mynta naduh ka thma bah kaba ar bad kumjuh ruh hadien jong kata ka 2nd Vitican Council kiba bun ki Kristan ki la sdang ban kiar pyrkhat kumne bad ki pyrshang ban iathuh hok ia kita ki jingioh pateng jong ka Balang Kristan na ka jingngeit Judaism. Kiba bun hi ki riewstad Bible mynta ki kham jied ban khot ia ki ka Hebru Bible bad ki jingthoh Kristan da kaba sngewthuh ruh ba ha ka Bible ki Kristan kaba pura ka kynthup lang ia kine baroh ar.
Ha ka por ba la lum la lang ia ki jingthoh ki ban pynlong ia ka New Testement, hangne ruh la iehnoh bad kyntait ia shibun ki jingthoh kiba la pynmih da kita ki Kristan tynrai. Lehse yn ym don ba lah ban tip ba haduh katno na kita ki jingthoh bakhuid ba la pynmih da ki Kristan tynrai la kyntait. Haba ka balang Kristan ka la kylla long ka balang jong ka hima Roman hadien u Patsha Constantine bad ka Council of Nicea 325 CE kiba bun na kine ki jingthoh ki bym shym la kynthup ha kata ka jinglum lang la pynjot pynjah ia ki bad kane ka la pynmih pat ia kawei pat ka jingpyrshah, ka jinglen ne jingkyntait ia kita ki jingthoh ba la jied; ia kiba la tip kum ka Gnosticism.
Ka Gnosticism ka dei ka jingngeit kaba ia syriem bad ka jingngeit jong ki Greek. Ha kine ki khyndiat snem la lap ia ki jingthoh bakhuid jong kine ki Gnostic Christian. La lap ia kawei ka Library jong ki jingthoh bakhuid jong ki Gnostic ha u snem 1948 ha ka shnong kaba kyrteng ka Nag Hammadi ha Egypt bad ia kine la pynmih paidbah mynta ba kin long kum ki nuksa. Nalor ba kine ki jingthoh bakhuid, ki Gnostic ki kynthup ia ki jingthoh ne ia ki Gospel kum ki Gospel jong u Thomas bad u Phillip, ki don ruh ki synran kynthei jong u Jisu kum ka Mary Magdalne kiba don la ka jong ka Gospel. Ka paw ruh hangne ba ka balang Gnostic Christian ka ai lad ruh ia ki kynthei ba kin ioh ia kata ka kyrdan kum kita kiba la ioh mynsiem ne ioh jingpyrsad mynsiem na u Blei ne na u Krist khlem da hap iaid lyngba na ki Lyndoh niam ne na kiwei pat ki shynrang kiba bat ia ka bor.
Kane ka dei ka jingbatai lyngkot kumno ba kine ki rukom kiba bun ki pynlong ia ka bible kumba ka long mynta bad kumba ka la paw hi mynta ba ym baroh ngi ia pyndon kam ia ka juh ka bible la ka long na ki bynta ki kam niam jong ngi; ne ka jingwad jingstad jong ngi. Namar kata ka don ruh sa kawei pat ka jingkylli shaphang ki Version jong ka Bible.

No comments:

Post a Comment