(Rev. H.H.Mohrmen)
Ka Pyrem ka dei ka por kaba ka Pyrthei jong ki kynja ba-im baroh kan lehkmen, naduh ki phlang rit ba jyrngam haduh ki diengbah, naduh ki khniang ne ki puit kiba rit kiba iohthiah baroh shi tlang haduh ki lai phew mrad ha ki khlaw, ka Pyr-em ka dei ka por jong ka jinglehkmen. Ka dei ka por jong ka jingkhie im biang na ka jingiohthiah hapdeng jong ka tlang ba daithah sam sam bad ba dum. Ka dei ka por jong ka jingsdang ia ka jingim kaba thymmai, ka aiom jong ka jingkmen.
Ia ka jingwan jong ka Pyr-em la ju lehkmen lajan da baroh ki rukom jingngeit jong ki briew ha ki bynta ba pher ba pher jong ka Pyrthei. Ha ki por hyndai mynba ka rep ka riang ka dang dei tang ma ka hi ka jingtrei kaba bsa ba pjiah ia u khun bynriew, ka Mei Mariang ka dei ka bynta kaba kongsan tam ha ka jingim jong u briew. Ki briew ki sngewthuh bha ba ki im ha pneh jong ka Mei Mariang, namar kata ki pynlong ia ki jingainguh ai dem ia ka Mei Mariang na ka bynta ki jingkyrkhu ba khlem pud jong ka ia u khun bynriew. Ha ka rukom pyrkhat jong kiba bun ki rukom ngeit barim ka Mariang ka dei ymtang ka kmie kaba bsa ba pjiah, hynrei ka dei ruh kaba kmie kaba da kaba ker kaba ri kaba kdup, kaba u khun bynriew un ym lah ban kiar lano lano ruh. Namar kata ka jingkylla jong ki aiom ka dei ka bynta jong ka jingim jong ki kaba kim lah ban kiar, kumba ka long ruh ia kiwei pat ki para jingthaw.
Kum kiwei pat ki jinglehkmen ia ka jingwan jong ka Pyr-em, ka Easter ruh ka dei kawei na kita ki jinglehkmen ia ka jingwan jong kane ka aiom.U khraw pyrkhat Bede u ai jingmut ba ka ktien “Easter” ka wan na ka kyrteng jong ka ’lei Pyr-em jong ki jait bynriew Anglo-saxon, kaba ki khot “Eastre.” Ki don kiwei pat kiba ai jingmut ba kane ka ktien ka wan na ka kyntien jong ki jait bynriew Norse, ka kyntien “Eostur” lane “Ostar” kaba mut ka aiom jong ka jingnangmih ne nangsan jong ka sngi, ka aiom jong ka jingkha thymmai. Ia kane ka kyntien la ju pyndonkam ruh ha kaba ai kyrteng ia ka jinglehkmen jong ka jingim ba thymmai ha ka Pyr-em. Kawei pat ka jingmut jong ka ktien “Ost” ka dei ka Mihngi.
Namar kata lada yn shu shim kyllum ia kine ki kyntien haneng, lah ban ong ba ka jingmut tynrai jong ka ktien Easter ka mut ka jinglehkmen ia ka Sngi jong ka aiom Pyr-em, kaba ka jingkha jong ka ka long na mihngi bad kaba wan rah ia ka jingkha kaba thymmai ha sla jong ka Pyrthei.
Ha ki thain jong ka tduh ba shatei ka Pyrthei (North Temperate zone), ka tlang ka dei ka aiom jong ka jingdum tliw tliw bad ka jing dait thah sam sam, namar kata ka jingkylla jong ka aiom na la Tlang sha ka Pyr-em ka dei kaei kaei kaba ki briew baroh kiba shong ha kane ka thain ki ap bad khmih lynti. Ki briew ha kine ki jaka ki mane bad nguh blei ia ki ’lei Mariang kum u “Odin” (Woden), u nongsynshar jong ka Bneng bad ka Pyrthei, u “Thor” u ’lei Pyrthat bad Lar-en, “Baldur” u lei Sngi bad “Eastre” ka lei Pyr-em. Lah lehse ban mutdur katno ka jingim ka long kaba eh ia ki briew kiba shong ha kine ki thain khamtam ha ki por hyndai mynba ki briew ki dang bieit bad ki dang don tang khyndiat eh ki lad ban iarap bad iada ia ki na ka jingdaitthah bad jingdum. Ha ki por hyndai ki briew kiba shong ha kine ki thain ki hap ban phet shnong shwa ba ka kan hap ka ior, hynrei ia kito pat ki bym kot ka bor ban phet shnong kaba ap ia ki ka dei ka Tlang jong ki miet kiba dum bad kaba dait thah.
Haba kata ka por jong ka jingkylla jong ka aiom kala jan (vernal equinox) ka por ha kaba ka miet bad ka sngi ki ia ryngkat, kiba khlain tam napdeng ki shynrang baroh ha ka shnong kin phong ialade ki sopti kiba syiad bad leit kiew shakhlieh jong u lum uba jrong tam bad ki da rah artad ia ki dingtyllaw khyndiat. Ynda kila poi ha kliar jong u lum, kin pynmeh ding bad ki ialeh ban peit ba kata ka ding ka meh bha khnang ba kan ai jingshai bad btin lynti ia u Baldur ba un ithuh lynti ban wanphai biang. Ynda u ‘lei sngi ula lah ban beh noh ia ka Tlang sha jngai, ka Pyrthei ruh kala sdang ban syiad. Dei hangta kein ba ka jinglehkmen kaba khrawtam jong ka snem ka sdang bad kata ka jinglehkmen ka dei ka jingainguh ia ka ‘lei Pyr-em ba bha briew tam – ka Eastre.
Kiba bun hi ki rukom kiba kongsan jong ka jingngeit Kristan ki dei kiba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jiw ne na ki rukom jingngeit barim hyndai. Kum ka nuksa ki san tylli ki kitab ba hakhmat jong ka Kotbah ne ka Kitab Barim hi baroh kawei ka dei kaba la shim kylliang na ki Kitab Bakhuid jong ki Jiw. Ka jinglehkmen Sngi Kristmas ka dei kaba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jingngeit ba rim ha Rome, ka Jinglehkmen ia ka sngikha jong ka Sngi kaba ki ju leh man ka 25 tarik jong ka December. Ha ka jingshisha wat ka Jingkhawai jong u Trai ruh ka dei kaba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jiw kaba ki khot ka ‘Pesah’ ne ka Passover. Ha ka jingshisha u Jisu ha kata ka por ruh u pyndep ia kane ka juh ka jinglehniam ryngkat bad ki synran jong u bad u pyndep ia kane ka jingleh niam ha ka sngi kaba 14 jong u bnai Nisan jong ka kalandar jong ki Jiw kaba dei da shisha ka sngi kaba ki Jiw ki lehkmen ia ka Passover.
Ban nang kham ioh jingmut shuh shuh ha kaba ia dei bad ka rukom jong ki Kristan kiba nyngkong (Early Christians), yn ym lah ban kiar ka politik jong ki Kristan ba nyngkong kaba long kynrum kynram. Ki Kristan kiba nyngkong ki iapher ha ka rukom ngeit jong ki khamtam kito kiba ha Ejip, Syria bad Asia Minor ha kata ka por. Kata ka jingiapher bad ka jingbym iasngewthuh jingmut kala poi haduh u pud ba u Patsha Constatine ula hap ban lum ia ka jingialang bah (Council) jong ki Bishop Kristan baroh ha u snem 325 H.K. ha ka nonngbah Nicea jong ka Asia Minor (Turkey mynta). Ka mat kaba kila ia kren ha kata ka por ka dei shaphang u Jisu: la u dei u blei ne u briew ne u shi bynta jong u Blei. Ia kane ka jingiatainia la sdang da u Arius uba long u Rangbah Balang jong ka balang ha Alexandria. Ka jingkylli kaba ula buh ka long ha kaba ia dei bad ka jingngeit ba u Jisu un ioh ia ka juh ka kyrdan bad u Kpa. Dei ha ka 20 tarik jong u bnai May 325 A.D hadien ka jingiatainia kaba khluid bha ba la lah ban tem ia kane ka jingeh da ka jingpynbor jong ka bor jong u Patsha. Ha ka jingshisha u Constantine um da salia eh shaphang kaba ia dei bad ka jingngeit, hynrei kaba u sngewkmen ka dei ka jingshisha ba ka hima jong u kala lait na ka jingma jong ka jingpait jingpra. U Arius bad ki paralok jong u, kim treh ban soi ia kata ka creed kaba la pynkiew kyrdan ia u khun jong u mistri na Nazareth sha ka jinglongblei kaba shisha. Kata ka Creed kaba la iasoi kam dei satia kata ka Nicean creed kaba pawnam, ha ka jingshisha ia ka Nicean Creed la sain dur ha Constantinople ha u snem 381 H.K.
Hadien bala lah pynbeit ia ka bynta kaba dei bad ka jingngeit, ki Bishop kila iatai ruh ha kaba ia dei bad ka por kaba yn pyndep ia ka jinglehniam Easter. Ka daw kaba nyngkong kaba don ka jindawa ban pynkylla ia ka sngi ban pyndep ia ka Easter ka dei ka kane ba ka jingleh pyndon burom ia ka Easter ka iahap ha ka juh ka por kaba la pyndon burom ruh ia ka Passover jong ki Jiw. Ka daw kaba ar ka dei ka jingshisha ba ka Passover ka lah ban hap ha kano kano ka sngi poh-ia bad ki Bishop kila rai ba ka jinglehkmen ia ka Easter ka dei ban long tang ha ka sngi Rubibar hi. Ka Council kala rai ruh ba dei ban pynlong ia ka Easter ha man ka Sngi Rubibar kaba nyngkong hadien jong ka jingpyllun bnai hadien jong ka 21 tarik u Lber (Vernal Equinox). Lada U bnai u pyllun ha ka Sngi Rubibar, dei ban lehkmen ia ka Easter shitaiew hadien kata ha ka sngi Rubibar kaba bud. Namar kata ka jingpyndep ia ka Easter ka lah ban iapher ha ki tarik hapdeng ka 22 March bad ka 25 tarik jong u April jong u snem, hynrei ka dei pat ban hap ha ka sngi rubibar kaba bud hadien jong ka jingpyllun bnai.
Wat la ki Kristan ha Rome kila ia mynjur ia ka sngi ban pyndep ia ka jinglehkmen ia ka Easter, ki Norsemen pat ki iaibat hi ia ka jingpynmyllien ban lehkmen ia ka Easter ha ka 21 tarik jong u March. Khatduh ha ka snem 669 H.K. u Archbishop Theodore u pynskhem ia ka sngi ban lehkmen ia ka Easter katkum bala pynbeit da ka kalendar jong ki nong rome. Hynrei wat la ia ka tarik la pynkylla, ka jinglehkmen Easter ka iaineh bad ia ka por ha ka Kalendar Kristan naduh ka Ash Wednesday haduh ka janmiet hashwa jong ka Easter- ki 40 sngi jong ka jingshah jingit, la ai kyrteng ia kane ka por da kaba pyndonkam ia kawei pat ka kyntien Anglo-saxon kaba dei ka kyrteng jong ka Pyr-em ‘Lentsten ne Lent’.
Ka Easter ka dei ka por jong ka jingkhie-im ne ka jingmih pat jong ki kynja ba im baroh ha ka Mariang. na ka jingiohthiah jong ki baroh shi tlang. Namar kata ka khubor jong ka Easter ka dei ka khubor jong ka jingsdang ba thymmai. Kumba ka long ka jingshisha ha kaba ia dei bad ki para jingthaw jong ngi, ki ki dieng bad ki phlang, ka long ruh ka jingshisha ia ngi ruh baroh. Ngi lah ban sdang thymmai biang ryngkat bad la ki para jingthaw jong ngi haka jingkhie im ba thymmai jong ki. Ka Easter namar kata ka dei ka por ba ngin pynthymmai iala ki jong ki jingmut bad ki jingangnud ba hapoh jong ngi, ka dei ka por jong ka jingsdang kaba thymmai iala ka jong ka jingim.
Ka Pyrem ka dei ka por kaba ka Pyrthei jong ki kynja ba-im baroh kan lehkmen, naduh ki phlang rit ba jyrngam haduh ki diengbah, naduh ki khniang ne ki puit kiba rit kiba iohthiah baroh shi tlang haduh ki lai phew mrad ha ki khlaw, ka Pyr-em ka dei ka por jong ka jinglehkmen. Ka dei ka por jong ka jingkhie im biang na ka jingiohthiah hapdeng jong ka tlang ba daithah sam sam bad ba dum. Ka dei ka por jong ka jingsdang ia ka jingim kaba thymmai, ka aiom jong ka jingkmen.
Ia ka jingwan jong ka Pyr-em la ju lehkmen lajan da baroh ki rukom jingngeit jong ki briew ha ki bynta ba pher ba pher jong ka Pyrthei. Ha ki por hyndai mynba ka rep ka riang ka dang dei tang ma ka hi ka jingtrei kaba bsa ba pjiah ia u khun bynriew, ka Mei Mariang ka dei ka bynta kaba kongsan tam ha ka jingim jong u briew. Ki briew ki sngewthuh bha ba ki im ha pneh jong ka Mei Mariang, namar kata ki pynlong ia ki jingainguh ai dem ia ka Mei Mariang na ka bynta ki jingkyrkhu ba khlem pud jong ka ia u khun bynriew. Ha ka rukom pyrkhat jong kiba bun ki rukom ngeit barim ka Mariang ka dei ymtang ka kmie kaba bsa ba pjiah, hynrei ka dei ruh kaba kmie kaba da kaba ker kaba ri kaba kdup, kaba u khun bynriew un ym lah ban kiar lano lano ruh. Namar kata ka jingkylla jong ki aiom ka dei ka bynta jong ka jingim jong ki kaba kim lah ban kiar, kumba ka long ruh ia kiwei pat ki para jingthaw.
Kum kiwei pat ki jinglehkmen ia ka jingwan jong ka Pyr-em, ka Easter ruh ka dei kawei na kita ki jinglehkmen ia ka jingwan jong kane ka aiom.U khraw pyrkhat Bede u ai jingmut ba ka ktien “Easter” ka wan na ka kyrteng jong ka ’lei Pyr-em jong ki jait bynriew Anglo-saxon, kaba ki khot “Eastre.” Ki don kiwei pat kiba ai jingmut ba kane ka ktien ka wan na ka kyntien jong ki jait bynriew Norse, ka kyntien “Eostur” lane “Ostar” kaba mut ka aiom jong ka jingnangmih ne nangsan jong ka sngi, ka aiom jong ka jingkha thymmai. Ia kane ka kyntien la ju pyndonkam ruh ha kaba ai kyrteng ia ka jinglehkmen jong ka jingim ba thymmai ha ka Pyr-em. Kawei pat ka jingmut jong ka ktien “Ost” ka dei ka Mihngi.
Namar kata lada yn shu shim kyllum ia kine ki kyntien haneng, lah ban ong ba ka jingmut tynrai jong ka ktien Easter ka mut ka jinglehkmen ia ka Sngi jong ka aiom Pyr-em, kaba ka jingkha jong ka ka long na mihngi bad kaba wan rah ia ka jingkha kaba thymmai ha sla jong ka Pyrthei.
Ha ki thain jong ka tduh ba shatei ka Pyrthei (North Temperate zone), ka tlang ka dei ka aiom jong ka jingdum tliw tliw bad ka jing dait thah sam sam, namar kata ka jingkylla jong ka aiom na la Tlang sha ka Pyr-em ka dei kaei kaei kaba ki briew baroh kiba shong ha kane ka thain ki ap bad khmih lynti. Ki briew ha kine ki jaka ki mane bad nguh blei ia ki ’lei Mariang kum u “Odin” (Woden), u nongsynshar jong ka Bneng bad ka Pyrthei, u “Thor” u ’lei Pyrthat bad Lar-en, “Baldur” u lei Sngi bad “Eastre” ka lei Pyr-em. Lah lehse ban mutdur katno ka jingim ka long kaba eh ia ki briew kiba shong ha kine ki thain khamtam ha ki por hyndai mynba ki briew ki dang bieit bad ki dang don tang khyndiat eh ki lad ban iarap bad iada ia ki na ka jingdaitthah bad jingdum. Ha ki por hyndai ki briew kiba shong ha kine ki thain ki hap ban phet shnong shwa ba ka kan hap ka ior, hynrei ia kito pat ki bym kot ka bor ban phet shnong kaba ap ia ki ka dei ka Tlang jong ki miet kiba dum bad kaba dait thah.
Haba kata ka por jong ka jingkylla jong ka aiom kala jan (vernal equinox) ka por ha kaba ka miet bad ka sngi ki ia ryngkat, kiba khlain tam napdeng ki shynrang baroh ha ka shnong kin phong ialade ki sopti kiba syiad bad leit kiew shakhlieh jong u lum uba jrong tam bad ki da rah artad ia ki dingtyllaw khyndiat. Ynda kila poi ha kliar jong u lum, kin pynmeh ding bad ki ialeh ban peit ba kata ka ding ka meh bha khnang ba kan ai jingshai bad btin lynti ia u Baldur ba un ithuh lynti ban wanphai biang. Ynda u ‘lei sngi ula lah ban beh noh ia ka Tlang sha jngai, ka Pyrthei ruh kala sdang ban syiad. Dei hangta kein ba ka jinglehkmen kaba khrawtam jong ka snem ka sdang bad kata ka jinglehkmen ka dei ka jingainguh ia ka ‘lei Pyr-em ba bha briew tam – ka Eastre.
Kiba bun hi ki rukom kiba kongsan jong ka jingngeit Kristan ki dei kiba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jiw ne na ki rukom jingngeit barim hyndai. Kum ka nuksa ki san tylli ki kitab ba hakhmat jong ka Kotbah ne ka Kitab Barim hi baroh kawei ka dei kaba la shim kylliang na ki Kitab Bakhuid jong ki Jiw. Ka jinglehkmen Sngi Kristmas ka dei kaba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jingngeit ba rim ha Rome, ka Jinglehkmen ia ka sngikha jong ka Sngi kaba ki ju leh man ka 25 tarik jong ka December. Ha ka jingshisha wat ka Jingkhawai jong u Trai ruh ka dei kaba la shim kylliang na ka rukom jong ki Jiw kaba ki khot ka ‘Pesah’ ne ka Passover. Ha ka jingshisha u Jisu ha kata ka por ruh u pyndep ia kane ka juh ka jinglehniam ryngkat bad ki synran jong u bad u pyndep ia kane ka jingleh niam ha ka sngi kaba 14 jong u bnai Nisan jong ka kalandar jong ki Jiw kaba dei da shisha ka sngi kaba ki Jiw ki lehkmen ia ka Passover.
Ban nang kham ioh jingmut shuh shuh ha kaba ia dei bad ka rukom jong ki Kristan kiba nyngkong (Early Christians), yn ym lah ban kiar ka politik jong ki Kristan ba nyngkong kaba long kynrum kynram. Ki Kristan kiba nyngkong ki iapher ha ka rukom ngeit jong ki khamtam kito kiba ha Ejip, Syria bad Asia Minor ha kata ka por. Kata ka jingiapher bad ka jingbym iasngewthuh jingmut kala poi haduh u pud ba u Patsha Constatine ula hap ban lum ia ka jingialang bah (Council) jong ki Bishop Kristan baroh ha u snem 325 H.K. ha ka nonngbah Nicea jong ka Asia Minor (Turkey mynta). Ka mat kaba kila ia kren ha kata ka por ka dei shaphang u Jisu: la u dei u blei ne u briew ne u shi bynta jong u Blei. Ia kane ka jingiatainia la sdang da u Arius uba long u Rangbah Balang jong ka balang ha Alexandria. Ka jingkylli kaba ula buh ka long ha kaba ia dei bad ka jingngeit ba u Jisu un ioh ia ka juh ka kyrdan bad u Kpa. Dei ha ka 20 tarik jong u bnai May 325 A.D hadien ka jingiatainia kaba khluid bha ba la lah ban tem ia kane ka jingeh da ka jingpynbor jong ka bor jong u Patsha. Ha ka jingshisha u Constantine um da salia eh shaphang kaba ia dei bad ka jingngeit, hynrei kaba u sngewkmen ka dei ka jingshisha ba ka hima jong u kala lait na ka jingma jong ka jingpait jingpra. U Arius bad ki paralok jong u, kim treh ban soi ia kata ka creed kaba la pynkiew kyrdan ia u khun jong u mistri na Nazareth sha ka jinglongblei kaba shisha. Kata ka Creed kaba la iasoi kam dei satia kata ka Nicean creed kaba pawnam, ha ka jingshisha ia ka Nicean Creed la sain dur ha Constantinople ha u snem 381 H.K.
Hadien bala lah pynbeit ia ka bynta kaba dei bad ka jingngeit, ki Bishop kila iatai ruh ha kaba ia dei bad ka por kaba yn pyndep ia ka jinglehniam Easter. Ka daw kaba nyngkong kaba don ka jindawa ban pynkylla ia ka sngi ban pyndep ia ka Easter ka dei ka kane ba ka jingleh pyndon burom ia ka Easter ka iahap ha ka juh ka por kaba la pyndon burom ruh ia ka Passover jong ki Jiw. Ka daw kaba ar ka dei ka jingshisha ba ka Passover ka lah ban hap ha kano kano ka sngi poh-ia bad ki Bishop kila rai ba ka jinglehkmen ia ka Easter ka dei ban long tang ha ka sngi Rubibar hi. Ka Council kala rai ruh ba dei ban pynlong ia ka Easter ha man ka Sngi Rubibar kaba nyngkong hadien jong ka jingpyllun bnai hadien jong ka 21 tarik u Lber (Vernal Equinox). Lada U bnai u pyllun ha ka Sngi Rubibar, dei ban lehkmen ia ka Easter shitaiew hadien kata ha ka sngi Rubibar kaba bud. Namar kata ka jingpyndep ia ka Easter ka lah ban iapher ha ki tarik hapdeng ka 22 March bad ka 25 tarik jong u April jong u snem, hynrei ka dei pat ban hap ha ka sngi rubibar kaba bud hadien jong ka jingpyllun bnai.
Wat la ki Kristan ha Rome kila ia mynjur ia ka sngi ban pyndep ia ka jinglehkmen ia ka Easter, ki Norsemen pat ki iaibat hi ia ka jingpynmyllien ban lehkmen ia ka Easter ha ka 21 tarik jong u March. Khatduh ha ka snem 669 H.K. u Archbishop Theodore u pynskhem ia ka sngi ban lehkmen ia ka Easter katkum bala pynbeit da ka kalendar jong ki nong rome. Hynrei wat la ia ka tarik la pynkylla, ka jinglehkmen Easter ka iaineh bad ia ka por ha ka Kalendar Kristan naduh ka Ash Wednesday haduh ka janmiet hashwa jong ka Easter- ki 40 sngi jong ka jingshah jingit, la ai kyrteng ia kane ka por da kaba pyndonkam ia kawei pat ka kyntien Anglo-saxon kaba dei ka kyrteng jong ka Pyr-em ‘Lentsten ne Lent’.
Ka Easter ka dei ka por jong ka jingkhie-im ne ka jingmih pat jong ki kynja ba im baroh ha ka Mariang. na ka jingiohthiah jong ki baroh shi tlang. Namar kata ka khubor jong ka Easter ka dei ka khubor jong ka jingsdang ba thymmai. Kumba ka long ka jingshisha ha kaba ia dei bad ki para jingthaw jong ngi, ki ki dieng bad ki phlang, ka long ruh ka jingshisha ia ngi ruh baroh. Ngi lah ban sdang thymmai biang ryngkat bad la ki para jingthaw jong ngi haka jingkhie im ba thymmai jong ki. Ka Easter namar kata ka dei ka por ba ngin pynthymmai iala ki jong ki jingmut bad ki jingangnud ba hapoh jong ngi, ka dei ka por jong ka jingsdang kaba thymmai iala ka jong ka jingim.
No comments:
Post a Comment